"Олонхо5о сиэр-туом кестуулэрэ"
Доклад
Автор: Слепцова Лилия Сергеевна, преподаватель фольклора, МБУ ДО "Борогонская детская школа искусств", с. Борогонцы, Усть-Алданский улус, Республика Саха (Якутия)
В раздел дополнительное образование
Борогонская детская школа искусств
Доклад темата:
“Олоҥхо5о сиэр-туом көстүүлэрэ”
Толордо: Слепцова Л.С. Бороҕон 2015
Иһинээҕитэ
1. Киириитэ 2. Олоҥхо ис хоһооно 3. Олоҥхо5о сиэр-туом көстүүлэрэ 4. «Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ 5. Түмүк 6. Туһаныллыбыт литература
Киириитэ
Билиҥҥи биһиги олохпутугар олоҥхону үөрэтии сайдан турар кэмэ. Ол курдук олонхону чинчийээччилэр элбэх научнай үлэлэлри суруйан таһаараллар. Олонхону үөрэппит чинчийээчилэринэн буолаллар П.А. Ойуунускай, Г.У. Эргис, И.В. Пухов, Н.В. Емельянов уо.д.а атыттар.Биһиги олоҥхобут Юнеско шедевра буолуоҕуттан ылата олоҥхону үөрэтии, харыстааһын өссө ордук күүһүрдэ. Олоҥхо саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын үрдүк чыпчаала буолар. Кини норуот историятын, философиятын, итэ5элин илдьэ сылдьар. Уерэтээччилэр олонхону түҥ былыргы эпостарыттан биирдэстэрин быһыытынан билинэллэр. Ол эрэн үөскээбит үйэтин чуолкайдык эппэттэр.
Үлэм сыала:
олохо5о сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы
Үлэм соруктара:
1. Олоҥхо ис хоһоонун үөрэтии 2.Олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы 3. В. С. Каратаев “Модун Эр Соҕотох” олоҥхотугар баар сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы.
1.Олонхо ис хоһооно
Олоҥхо ис хоһоонугар бухатыырдар геройдуу охсуһуулара ойууланар. Олоҥхо композиционнай тутула маннык буолар.Киириитэ: былыргы кэм кэпсэнэр, сир–дойду үөскээһинэ (3 дойдулар: Үөһээ, Орто, Аллараа ), Айыы аймаҕын, бухатыыр туһунан, кини дьиэтэ-уота, тас дьүһүнэ ойууланар. Конфликт уескээһинэ, ол эбэтэр бааллыы – абааһы бухатыыра Орто дойду оло5ун алдьатаары, Айыы дьонун маанылаах кыыстарын уоран-талаан барарыттан саҕаланар. Ону кемүскүүргэ анаан Үөһээ дойдуттан Айыы бухатыыра түһэр эбэтэр Орто дойдуттан (Үөһэттэн айдарыылаах) Айыы бухатыыра барар. Кини Айыы кыыһын быыһаары айаҥҥа турунар, араас моһоллору туораан туһааннаах сиригэр тиийэр.Бухатыыр айанныан иннинэ аналлаах ата үөһэттэн туһэрэ эбэтэр тиийэн кэлэр. Онтон айаннаан иһэн кинилэр Аан Алахчынтан алгыс ылан, суолларыгар аартык иччитин, тоҥус бухатыырын көрсөллөрө олоҥхо сүрүн дьайыытын сайыннарар, конфлигы күүһүрдэн биэрэр. Дьайыы сайдан саамай тыҥааһыннаах кэмэ чыпчаалы үөскэтэр. Онно Айыы бухатыыр абааһы уолун кытта хас да түүннээх күн охсуһуулара кэпсэнэр. Охсуһууга Айыы бухатыыра кыайан-хотон Айыы кыыһын быыһыыр. Ол кэнниттэн иккиэн дьиэлэригэр, Орто дойдуга айаннаан кэлэллэр. Айаннарыгар эмиэ араас моһоллору туорууллар, бухатыыр атын Айыы бухатыырдарын абааһы адьарайыттан быыһыыра бааллыбыт конфлигы сүөрэр, ол эбэтэр сөллүү диэн ааттанар. Айыы дьоно үөрэн-көтөн, уруйдаан-айхаллаан о5олорун көрсөллөр, кыыстарын Айыы бухатыырыгар кэргэн биэрэллэр. Олоҥхо уруу ыһыа5ынан түмүктэнэр.
2.Олоҥхо5о сиэр-туом кестүүлэрэ
К.Д. Уткин этэринэн: сиэр-туом - диэн үгэс быһыытынан саха дьоно сиэри-туому тутуһан толорор быһыылара-майгылара буолар. Кини итэ5эли кытта сибээстээх, Айыыларга сүгүруйүүттэн үөкээбит. Сиэр-туом туһунан олоҥхо5о элбэхтэ кэпсэнэр. Ону анаан үөрэппит чинчийээччилэринэн музыковед А.П. Решетникова буолар. «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» диэн кинигэтигэр олоҥхо5о араас сиэр-туом көстүүлэрин суруйбут – о5о төрөөһүнүн, о5о кутун көрдөһүү, Айыыһыты атаарыы, уруу уо.д.а. П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотугар о5о төрөөһүнүн сиэрэ-туома көстөр. Онно Сабыйа баай хотун о5олонор, талыыта киирэн олорон эригэр икки атахтаах маһы, о5о биһигин бэлэмнэтэр, от тэлгэттэрэр, аҕыс кэриэн ымыйаларга арыы куттаран дьиэ аҕыс баһын уһугар уурдарар. Кини туорай мастан тутуһан тобуктаан олорор, «иһин сымнатаары» арыы иһэр. Айыы һыты үө рэ-көтө к өрсөр бэлиэлэринэн – дьахтар бууктаах сонун, бэдэр са ҕынньаҕын, кылдьыылаах симэ ҕин, илин-кэлин кэбиһэри, дьабака бэргэһэтин, көстөр гына уураллар. Ол кэнниттэн Сабыйа баай Хотун Дьиэрдэ Бахсыынаттан (дьиэ иччититтэн) хал ҕаны халбарытарыгар, Аан Алахчынтан сүллүгэһин төлөрүтэригэр, маҥан аартык силэллэригэр көрдөһөн туойар, Ньэлбэй Айыыһыты ыҥырар. Ньэлэгэлдьин Иэйэхсит, Нэлбэн Айыыһыт үүт кэрэ биэ буолан кэлэр, 3 төгүл тыбыырар, 3 кистиир, уһаа айахтан уулуур, сэргэ ортотугар бүдүрүс гынаат хотун дьахтар буолар. Дьиэҕэ киирэн айхаллыыр, алгыы-алгыы Сабыйа Баай Хотуну имэрийбитинэн барар, оҕолоноругар көмөлөһөр. Ол кэнниттэн уоллаах кыыс түөрэхтэрин туһэрэн, төлкөлөрүн олордон алгыыр уонна Туйаарыма Куо уонна Күн Дьирибинэ диэн аат биэрэр. Онтон таьырдьа тахсаат нөрүс гынаат Кыыс Кэрэ кытыт биэ буолан, былыкка олорон үөһэ көтө турар. Сабыйа Баай Хотун кыыһын күннээх Таҥараҕа көстүбэт гына кэрэ, нарын буоллун диэн киис тириитигэр кистиир.
Саха саарын тойон уолун үөһээ, аллараа дойдуларынан сылдьар күүстээх- уохтаах хорсун санаалаах улуу бухатыыр буоллун диэн бөрө, эһэ тириитигэр кэлгийэн кэбиһэр. Дьахтар оҕоломмута үс хонон баран хомунар: олорбут отун-маһын тыаҕа таһааран ачаахтаах маска анньар, оҕолорун кэнэҕэскилэрин туой көһүйэҕэ уган баран көмөн кэбиһэр. Ол кэнниттэн аал уот оттор, 12 кыыс оҕону ыҥырар «өссө да көмүс уйабын өҥөйөөр» диэн Айыыһыттан көрдөһөр. Бары арыынан аҕына-аҕына күллэрэстии оонньууллар. Ас-үөл буһаран, кымыс көөнньөрөн дьону-сэргэни күндүлүүллэр. Бу олонхоҕо оҕо төрөөһүнүн уонна «Айыыһыты атаарыы» сиэрэ-туома ойууламмыт. И.Г.Теплоухов-Тимофеев «Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур» диэн олонхотугар 9 ойуун кыырыылара кэпсэнэр. Айыы бухатыыра Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур абааһы кыыһын абылаҥар ылларан тапталлааҕын Күн Толомон Ньургустайы кытта охсуһар уонна өлө сыһар. Эмискэ халлааҥҥа 9 былыт уһулуччу ойон тахсаллар, дүҥүр тыаһа иһиллэр. Былыкка олорон 9 ойууттар тиийэн кэлэллэр. Кинилэр Күн Толомон Ньургустайга кутун-сүрүн салайа туойаллар, төбөтүн оройугар үрэллэр. Үөһээ Айыы ойук маһыгар солко ньуолур уйаҕа уган бигииллэр. Ол кэнниттэн арчылыыллар. Айыы кыыһа 3 хонон баран утуйан турбут курдук уһуктан турар уонна ойууттар этэр тылларын истэ-истэ бэйэтэ кыыран барар. Онтон Күн Толомон Ньургустай батыйатын ылан Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур оройун быһа охсон, ол иһигэр баҕа чохчойон олорорун үөрбэтинэн анньан өлөрөр. Айыы бухатыырын түөһүн көтүрү тардан сүрэҕэр өлүү чөкчөҥөтө чохчойон олорорун үөрбэтинэн тобулу анньан өлөрөр. Баҕа уонна чөкчөҥө Илбис кыыһын аптара буолаллар. Кинилэр өлбүттэригэр Илбис кыыһа эмиэ өлөр. Ол кэнниттэн 9 ойуун алгыс этэллэр: «Айыы бухатыырын тириэрэҥҥин, эр
гынаҥҥын, төрүүр оҕону уйалаан, иитэр сүөһүнү күрүөлээн, уу харахтаах утары көрбөтүн, татаар тыллаах таба эппэтин» - диэн, уонна былыкка олорон көтөн хаалаллар. Буойун кыырыытыттан: куту-сүрү иҥэрэн, киһини үтүөрдүү, арчылааһын сиэрэ-туома, алгыс этии киирбиттэр. «Илбис түһэриитин» сиэрин-туомун туһунан А.П.Решетникова суруйбут, олонхотун аатын ыйбатах, архивка баар олоҥхо диэн сыылкалаабыт. Онно кыыс бухатыыр абааһы уолун кытта охсуһарга бэлэмин туһунан тойук туойар уонна Илбис кыыһыттан көрдөһөр: «Эмээхсин буолан иһиирэ-иһиирэ иннибэр-кэннибэр түс, төгүрүйэ көт! Батаспын батыһыннар, охпун арыаллаа!» - диэн хаһыыра түстэ, өксөкүлүү улуйда. Онтон абааһытын өлөрөн баран түөһүн хайытан сүрэҕин, тыҥатын, быарын өрө баһан таһааран, «дьаҕа тойугун туойан, табык ырыатын ыллаан» дьалаһыйда. Бу сиэри-туому буойуттар сэриигэ охсуһа киирэллэригэр ойуун толорор, илбис түһэрэр ырыатын ыллыыр. Оччоҕо буойуттар туохтан да куттаммат, күүстээх ыарыы диэни билбэт турукка киирэллэр эбит. Ону таһынан олоҥхоҕо уруу сиэрин-туомун туһунан элбэхтэ суруллар. Ол курдук кэргэн кэпсэтэригэр Айыы бухатыыра кыыс дьонугар кэлэн тойук туойар: ким диэн ааттааҕын, төрдүн-ууһун туһунан, хантан кэлбитин кэпсиир уонна ойох биэрин диэн көрдөһөр. «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо кыыс сүктэн кэлэн аал уотун оттон алгыс этэн көрдөһөр. Уруу ыһыаҕа олоҥхо бүтүүтүгэр көстөр. Онно ыһыахха төһө улахан түһүлгэ тэриллибитэ, бэлэмнэнии хайдах барбыта, төһө ас-үөл тардыллыбыта, иһит-хомуос ууруллубута уо.д.а. ойууланаллар.
3.«Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ
Олоҥхоҕо үксүн алгыс толоруллуута элбэхтик киирбит. Алгыһы Аан Алахчын Хотун, Айыы удаҕана, ийэлээх аҕа, Айыы бухатыыра, бухатыыр ата уо.д.а. толороллор. Холобурга «Модун эр со5отох” олоҥхону а5алыахха сөп. Модун Эр Соҕотох аҕата Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор уолун Модун Эр Соҕотоҕу охсуһууга бараары турдаҕына алҕыыр: «Моҕул кугас аттаах Модун Эр Со5отох О5олоотор о5окойум Бүөбэйдээтэр бүөбэйим Илин атаҕын ибирэ суох буоллун Кэлин атаҕын Кэбирэ суох буоллунууй Саалаахтан самнаайаҕын Охтоохтон охтоойо5ун Өлөр хаалар күнүн кэллэ5инэ Үөһээ Айыыларгын Ыҥырар буолаарыый», - дии турбута. Былыр сахалар хайаан да оҕолорун ыраах айаҥҥа туруналларыгар алҕыы атаараллара. Айыылартан көрдөһө-ааттаһа сылдьаллара. Оҕобут үчүгэйдик сырыттын, этэҥҥэ эргиллэн кэллин диэн. Ол аата кинилэр билэллэрэ киһи киһиэхэ үтүөнү баҕардаҕына ол туолар кыахтааҕын. Аны туран эрэллээх доҕоро, ат сылгыта Модун Эр Соҕотоххо сүгүрүс гынар уонна: “Аанныыр ийэ дойдуларын Алгыстарын ылыталаа Толоотторун иччилэрин
Тоһоҕолоох алгыстарын Тоҥолоххор иилиниий”, - диэн тойук туойар. Бу манна бухатыыр ат мындыр өйө, кырдьык да эрэллээх доҕор, үтүө сүбэһит буолара көстөр. Онуоха Модун Эр Соҕотох ат сылгытын этиитин быһа гыммакка аал уоту оттон, аал уот иччититтэн, сир-дойду иччилэриттэн куруук араҥаччылыы сылдьыҥ диэн көрдөһөр, уокка кымыһынан айах тутар. Онуоха: Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ Аҕыс салаалаах Аар хатыҥ Аллараа салаатын быыһыттан Саннын байаатыгар дылы туһэр Арыы саһыл астаах Эмээхсин дьахтар Эмиийин кэрэтигэр диэри Быган тахсыбытын Сүүрэн тиийэн Эмиийиттэн икки төгүл Эҕирийэн ылан баран Үсүһүн н э5ирийээри гыммытын Уолугуттан ылан тирэ анньан кэбистэ «Улуу хаарахаан Обороро тугун кытаанаҕай» - диэтэ. Манна сир-дойду иччитигэр, Аан Алахчын Хотуҥҥа сүгүрүйүү сиэрэ-туома көстөр. Аан Алахчын Хотун Аал Луук Маска олорор, сир-дойду иччитэ буолар. Кини Орто дойду дьоннорун, кыылларын, көтөрдөрүн, балыктарын, үөнэрин- көйүүрдэрин аһатар, араҥаччылыыр, харыстыыр Ийэ Айылҕа уобараһа
буолар. Айылҕаҕа сүгүрүйэр, махтанар, үчүгэйдик сыһыаннаһар киһи айылҕа күүһүн-уоҕун ылар эбит диэн өйдөбүллээх сиэр-туом көстөр бу олоҥхоҕо.
Түмүк
Олоҥхо ис хоһоонугар бухатыырдар геройдуу охсуһуулара ойууланар. Сиэр-туом туһунан олоҥхо5о элбэхтэ кэпсэнэр. К.Д. Уткин этэринэн: сиэр- туом - диэн үгэс быһыытынан саха дьоно сиэри-туому тутуһан толорор быһыылара-майгылара буолар. Кини итэ5эли кытта сибээстээх, Айыыларга сүгүруйүүттэн үөкээбит. Ону анаан үөрэппит чинчийээччилэринэн музыковед А.П. Решетникова буолар. «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» диэн кинигэтигэр олоҥхо5о араас сиэр-туом көстүүлэрин суруйбут – о5о төрөөһүнүн, о5о кутун көрдөһүү, Айыыһыты атаарыы, уруу уо.д.а. Олоҥхоҕо үксүн алгыс толоруллуута элбэхтик киирбит. Алгыһы Аан Алахчын Хотун, Айыы удаҕана, ийэлээх аҕа, Айыы бухатыыра, бухатыыр ата уо.д.а. толороллор. “Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо аҕата Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор уолун Модун Эр Соҕотоҕу охсуһууга бараары турдаҕына алҕыыр. Былыр сахалар хайаан да оҕолорун ыраах айаҥҥа туруналларыгар алҕыы атаараллара. Айыылартан көрдөһө-ааттаһа сылдьаллара. Оҕобут үчүгэйдик сырыттын, этэҥҥэ эргиллэн кэллин диэн. Ол аата кинилэр билэллэрэ киһи киһиэхэ үтүөнү баҕардаҕына ол туолар кыахтааҕын. Эрэллээх ат доҕоро Модун Эр Соҕотоххо сүбэлиир сирин-дойдун иччилэриттэн көрдөһөн ааттаһан аһат диэн. Бу манна бухатыыр ата мындыр өйө, кырдьык да эрэллээх доҕор, үтүө сүбэһит буолара көстөр. Онуоха Модун Эр Соҕотох ат сылгытын этиитин быһа гыммакка аал уоту оттон, аал уот иччититтэн, сир- дойду иччилэриттэн куруук араҥаччылыы сылдьыҥ диэн көрдөһөр, уокка кымыһынан айах тутар. Манна сир-дойду иччитигэр, Аан Алахчын Хотуҥҥа сүгүрүйүү сиэрэ-туома көстөр. Аан Алахчын Хотун Аал Луук Маска олорор, сир-дойду иччитэ буолар. Кини Орто дойду дьоннорун, кыылларын, көтөрдөрүн, балыктарын, үөнэрин-көйүүрдэрин аһатар, араҥаччылыыр, харыстыыр Ийэ Айылҕа уобараһа буолар. Айылҕаҕа сүгүрүйэр, махтанар, үчүгэйдик сыһыаннаһар киһи айылҕа күүһүн-уоҕун ылар эбит диэн өйдөбүллээх сиэр-туом көстөр бу олоҥхоҕо.
Олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ саха итэҕэлэ, төрүт культурата уонна фольклора кэлиҥҥи кэмҥэ сүппэтин туоһута буолар. Биһиги олоҥхону толорор буоллахпытына сиэр-туом көстүүлэригэр болҕомтону ууруохтаахпыт. Ыытыллар дьайыытын, хамсаныытын, алгыс тылын-өһүн уларытыа суохтаахпыт. Сиэри-туому толоруу уонна тутуһуу киһини сиэр-майгы өттүнэн үчүгэйгэ үөрэтэр, үтүөҕэ, кэрэҕэ сирдиир, киһи быһыытынан үрдүк культуралаах саха дьоно буоларбытыгар иитэн таһаарар.
Туһаныллыбыт литература:
1. «Дьулуруйар Ньургун Боотур” П.А. Ойуунускай олоҥхотунан оҕолорго ааҕар кинигэ. Дьокуускай 1993 2. В.С. Каратаев «Модун Эр Со5отох» олоҥхото 3. А.П. Решетникова «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» 4. Уткин К.Д. Саха толкуйа: (санаа сарбынньахтара)/Ксенофонт Уткин- Нүһүлгэн.- Дьокуускай
Доклад темата:
“Олоҥхо5о сиэр-туом көстүүлэрэ”
Толордо: Слепцова Л.С. Бороҕон 2015
Иһинээҕитэ
1. Киириитэ 2. Олоҥхо ис хоһооно 3. Олоҥхо5о сиэр-туом көстүүлэрэ 4. «Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ 5. Түмүк 6. Туһаныллыбыт литература
Киириитэ
Билиҥҥи биһиги олохпутугар олоҥхону үөрэтии сайдан турар кэмэ. Ол курдук олонхону чинчийээччилэр элбэх научнай үлэлэлри суруйан таһаараллар. Олонхону үөрэппит чинчийээчилэринэн буолаллар П.А. Ойуунускай, Г.У. Эргис, И.В. Пухов, Н.В. Емельянов уо.д.а атыттар.Биһиги олоҥхобут Юнеско шедевра буолуоҕуттан ылата олоҥхону үөрэтии, харыстааһын өссө ордук күүһүрдэ. Олоҥхо саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын үрдүк чыпчаала буолар. Кини норуот историятын, философиятын, итэ5элин илдьэ сылдьар. Уерэтээччилэр олонхону түҥ былыргы эпостарыттан биирдэстэрин быһыытынан билинэллэр. Ол эрэн үөскээбит үйэтин чуолкайдык эппэттэр.
Үлэм сыала:
олохо5о сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы
Үлэм соруктара:
1. Олоҥхо ис хоһоонун үөрэтии 2.Олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы 3. В. С. Каратаев “Модун Эр Соҕотох” олоҥхотугар баар сиэр-туом көстүүлэрин ырытыы.
1.Олонхо ис хоһооно
Олоҥхо ис хоһоонугар бухатыырдар геройдуу охсуһуулара ойууланар. Олоҥхо композиционнай тутула маннык буолар.Киириитэ: былыргы кэм кэпсэнэр, сир–дойду үөскээһинэ (3 дойдулар: Үөһээ, Орто, Аллараа ), Айыы аймаҕын, бухатыыр туһунан, кини дьиэтэ-уота, тас дьүһүнэ ойууланар. Конфликт уескээһинэ, ол эбэтэр бааллыы – абааһы бухатыыра Орто дойду оло5ун алдьатаары, Айыы дьонун маанылаах кыыстарын уоран-талаан барарыттан саҕаланар. Ону кемүскүүргэ анаан Үөһээ дойдуттан Айыы бухатыыра түһэр эбэтэр Орто дойдуттан (Үөһэттэн айдарыылаах) Айыы бухатыыра барар. Кини Айыы кыыһын быыһаары айаҥҥа турунар, араас моһоллору туораан туһааннаах сиригэр тиийэр.Бухатыыр айанныан иннинэ аналлаах ата үөһэттэн туһэрэ эбэтэр тиийэн кэлэр. Онтон айаннаан иһэн кинилэр Аан Алахчынтан алгыс ылан, суолларыгар аартык иччитин, тоҥус бухатыырын көрсөллөрө олоҥхо сүрүн дьайыытын сайыннарар, конфлигы күүһүрдэн биэрэр. Дьайыы сайдан саамай тыҥааһыннаах кэмэ чыпчаалы үөскэтэр. Онно Айыы бухатыыр абааһы уолун кытта хас да түүннээх күн охсуһуулара кэпсэнэр. Охсуһууга Айыы бухатыыра кыайан-хотон Айыы кыыһын быыһыыр. Ол кэнниттэн иккиэн дьиэлэригэр, Орто дойдуга айаннаан кэлэллэр. Айаннарыгар эмиэ араас моһоллору туорууллар, бухатыыр атын Айыы бухатыырдарын абааһы адьарайыттан быыһыыра бааллыбыт конфлигы сүөрэр, ол эбэтэр сөллүү диэн ааттанар. Айыы дьоно үөрэн-көтөн, уруйдаан-айхаллаан о5олорун көрсөллөр, кыыстарын Айыы бухатыырыгар кэргэн биэрэллэр. Олоҥхо уруу ыһыа5ынан түмүктэнэр.
2.Олоҥхо5о сиэр-туом кестүүлэрэ
К.Д. Уткин этэринэн: сиэр-туом - диэн үгэс быһыытынан саха дьоно сиэри-туому тутуһан толорор быһыылара-майгылара буолар. Кини итэ5эли кытта сибээстээх, Айыыларга сүгүруйүүттэн үөкээбит. Сиэр-туом туһунан олоҥхо5о элбэхтэ кэпсэнэр. Ону анаан үөрэппит чинчийээччилэринэн музыковед А.П. Решетникова буолар. «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» диэн кинигэтигэр олоҥхо5о араас сиэр-туом көстүүлэрин суруйбут – о5о төрөөһүнүн, о5о кутун көрдөһүү, Айыыһыты атаарыы, уруу уо.д.а. П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотугар о5о төрөөһүнүн сиэрэ-туома көстөр. Онно Сабыйа баай хотун о5олонор, талыыта киирэн олорон эригэр икки атахтаах маһы, о5о биһигин бэлэмнэтэр, от тэлгэттэрэр, аҕыс кэриэн ымыйаларга арыы куттаран дьиэ аҕыс баһын уһугар уурдарар. Кини туорай мастан тутуһан тобуктаан олорор, «иһин сымнатаары» арыы иһэр. Айыы һыты үө рэ-көтө к өрсөр бэлиэлэринэн – дьахтар бууктаах сонун, бэдэр са ҕынньаҕын, кылдьыылаах симэ ҕин, илин-кэлин кэбиһэри, дьабака бэргэһэтин, көстөр гына уураллар. Ол кэнниттэн Сабыйа баай Хотун Дьиэрдэ Бахсыынаттан (дьиэ иччититтэн) хал ҕаны халбарытарыгар, Аан Алахчынтан сүллүгэһин төлөрүтэригэр, маҥан аартык силэллэригэр көрдөһөн туойар, Ньэлбэй Айыыһыты ыҥырар. Ньэлэгэлдьин Иэйэхсит, Нэлбэн Айыыһыт үүт кэрэ биэ буолан кэлэр, 3 төгүл тыбыырар, 3 кистиир, уһаа айахтан уулуур, сэргэ ортотугар бүдүрүс гынаат хотун дьахтар буолар. Дьиэҕэ киирэн айхаллыыр, алгыы-алгыы Сабыйа Баай Хотуну имэрийбитинэн барар, оҕолоноругар көмөлөһөр. Ол кэнниттэн уоллаах кыыс түөрэхтэрин туһэрэн, төлкөлөрүн олордон алгыыр уонна Туйаарыма Куо уонна Күн Дьирибинэ диэн аат биэрэр. Онтон таьырдьа тахсаат нөрүс гынаат Кыыс Кэрэ кытыт биэ буолан, былыкка олорон үөһэ көтө турар. Сабыйа Баай Хотун кыыһын күннээх Таҥараҕа көстүбэт гына кэрэ, нарын буоллун диэн киис тириитигэр кистиир.
Саха саарын тойон уолун үөһээ, аллараа дойдуларынан сылдьар күүстээх- уохтаах хорсун санаалаах улуу бухатыыр буоллун диэн бөрө, эһэ тириитигэр кэлгийэн кэбиһэр. Дьахтар оҕоломмута үс хонон баран хомунар: олорбут отун-маһын тыаҕа таһааран ачаахтаах маска анньар, оҕолорун кэнэҕэскилэрин туой көһүйэҕэ уган баран көмөн кэбиһэр. Ол кэнниттэн аал уот оттор, 12 кыыс оҕону ыҥырар «өссө да көмүс уйабын өҥөйөөр» диэн Айыыһыттан көрдөһөр. Бары арыынан аҕына-аҕына күллэрэстии оонньууллар. Ас-үөл буһаран, кымыс көөнньөрөн дьону-сэргэни күндүлүүллэр. Бу олонхоҕо оҕо төрөөһүнүн уонна «Айыыһыты атаарыы» сиэрэ-туома ойууламмыт. И.Г.Теплоухов-Тимофеев «Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур» диэн олонхотугар 9 ойуун кыырыылара кэпсэнэр. Айыы бухатыыра Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур абааһы кыыһын абылаҥар ылларан тапталлааҕын Күн Толомон Ньургустайы кытта охсуһар уонна өлө сыһар. Эмискэ халлааҥҥа 9 былыт уһулуччу ойон тахсаллар, дүҥүр тыаһа иһиллэр. Былыкка олорон 9 ойууттар тиийэн кэлэллэр. Кинилэр Күн Толомон Ньургустайга кутун-сүрүн салайа туойаллар, төбөтүн оройугар үрэллэр. Үөһээ Айыы ойук маһыгар солко ньуолур уйаҕа уган бигииллэр. Ол кэнниттэн арчылыыллар. Айыы кыыһа 3 хонон баран утуйан турбут курдук уһуктан турар уонна ойууттар этэр тылларын истэ-истэ бэйэтэ кыыран барар. Онтон Күн Толомон Ньургустай батыйатын ылан Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур оройун быһа охсон, ол иһигэр баҕа чохчойон олорорун үөрбэтинэн анньан өлөрөр. Айыы бухатыырын түөһүн көтүрү тардан сүрэҕэр өлүү чөкчөҥөтө чохчойон олорорун үөрбэтинэн тобулу анньан өлөрөр. Баҕа уонна чөкчөҥө Илбис кыыһын аптара буолаллар. Кинилэр өлбүттэригэр Илбис кыыһа эмиэ өлөр. Ол кэнниттэн 9 ойуун алгыс этэллэр: «Айыы бухатыырын тириэрэҥҥин, эр
гынаҥҥын, төрүүр оҕону уйалаан, иитэр сүөһүнү күрүөлээн, уу харахтаах утары көрбөтүн, татаар тыллаах таба эппэтин» - диэн, уонна былыкка олорон көтөн хаалаллар. Буойун кыырыытыттан: куту-сүрү иҥэрэн, киһини үтүөрдүү, арчылааһын сиэрэ-туома, алгыс этии киирбиттэр. «Илбис түһэриитин» сиэрин-туомун туһунан А.П.Решетникова суруйбут, олонхотун аатын ыйбатах, архивка баар олоҥхо диэн сыылкалаабыт. Онно кыыс бухатыыр абааһы уолун кытта охсуһарга бэлэмин туһунан тойук туойар уонна Илбис кыыһыттан көрдөһөр: «Эмээхсин буолан иһиирэ-иһиирэ иннибэр-кэннибэр түс, төгүрүйэ көт! Батаспын батыһыннар, охпун арыаллаа!» - диэн хаһыыра түстэ, өксөкүлүү улуйда. Онтон абааһытын өлөрөн баран түөһүн хайытан сүрэҕин, тыҥатын, быарын өрө баһан таһааран, «дьаҕа тойугун туойан, табык ырыатын ыллаан» дьалаһыйда. Бу сиэри-туому буойуттар сэриигэ охсуһа киирэллэригэр ойуун толорор, илбис түһэрэр ырыатын ыллыыр. Оччоҕо буойуттар туохтан да куттаммат, күүстээх ыарыы диэни билбэт турукка киирэллэр эбит. Ону таһынан олоҥхоҕо уруу сиэрин-туомун туһунан элбэхтэ суруллар. Ол курдук кэргэн кэпсэтэригэр Айыы бухатыыра кыыс дьонугар кэлэн тойук туойар: ким диэн ааттааҕын, төрдүн-ууһун туһунан, хантан кэлбитин кэпсиир уонна ойох биэрин диэн көрдөһөр. «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо кыыс сүктэн кэлэн аал уотун оттон алгыс этэн көрдөһөр. Уруу ыһыаҕа олоҥхо бүтүүтүгэр көстөр. Онно ыһыахха төһө улахан түһүлгэ тэриллибитэ, бэлэмнэнии хайдах барбыта, төһө ас-үөл тардыллыбыта, иһит-хомуос ууруллубута уо.д.а. ойууланаллар.
3.«Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ
Олоҥхоҕо үксүн алгыс толоруллуута элбэхтик киирбит. Алгыһы Аан Алахчын Хотун, Айыы удаҕана, ийэлээх аҕа, Айыы бухатыыра, бухатыыр ата уо.д.а. толороллор. Холобурга «Модун эр со5отох” олоҥхону а5алыахха сөп. Модун Эр Соҕотох аҕата Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор уолун Модун Эр Соҕотоҕу охсуһууга бараары турдаҕына алҕыыр: «Моҕул кугас аттаах Модун Эр Со5отох О5олоотор о5окойум Бүөбэйдээтэр бүөбэйим Илин атаҕын ибирэ суох буоллун Кэлин атаҕын Кэбирэ суох буоллунууй Саалаахтан самнаайаҕын Охтоохтон охтоойо5ун Өлөр хаалар күнүн кэллэ5инэ Үөһээ Айыыларгын Ыҥырар буолаарыый», - дии турбута. Былыр сахалар хайаан да оҕолорун ыраах айаҥҥа туруналларыгар алҕыы атаараллара. Айыылартан көрдөһө-ааттаһа сылдьаллара. Оҕобут үчүгэйдик сырыттын, этэҥҥэ эргиллэн кэллин диэн. Ол аата кинилэр билэллэрэ киһи киһиэхэ үтүөнү баҕардаҕына ол туолар кыахтааҕын. Аны туран эрэллээх доҕоро, ат сылгыта Модун Эр Соҕотоххо сүгүрүс гынар уонна: “Аанныыр ийэ дойдуларын Алгыстарын ылыталаа Толоотторун иччилэрин
Тоһоҕолоох алгыстарын Тоҥолоххор иилиниий”, - диэн тойук туойар. Бу манна бухатыыр ат мындыр өйө, кырдьык да эрэллээх доҕор, үтүө сүбэһит буолара көстөр. Онуоха Модун Эр Соҕотох ат сылгытын этиитин быһа гыммакка аал уоту оттон, аал уот иччититтэн, сир-дойду иччилэриттэн куруук араҥаччылыы сылдьыҥ диэн көрдөһөр, уокка кымыһынан айах тутар. Онуоха: Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ Аҕыс салаалаах Аар хатыҥ Аллараа салаатын быыһыттан Саннын байаатыгар дылы туһэр Арыы саһыл астаах Эмээхсин дьахтар Эмиийин кэрэтигэр диэри Быган тахсыбытын Сүүрэн тиийэн Эмиийиттэн икки төгүл Эҕирийэн ылан баран Үсүһүн н э5ирийээри гыммытын Уолугуттан ылан тирэ анньан кэбистэ «Улуу хаарахаан Обороро тугун кытаанаҕай» - диэтэ. Манна сир-дойду иччитигэр, Аан Алахчын Хотуҥҥа сүгүрүйүү сиэрэ-туома көстөр. Аан Алахчын Хотун Аал Луук Маска олорор, сир-дойду иччитэ буолар. Кини Орто дойду дьоннорун, кыылларын, көтөрдөрүн, балыктарын, үөнэрин- көйүүрдэрин аһатар, араҥаччылыыр, харыстыыр Ийэ Айылҕа уобараһа
буолар. Айылҕаҕа сүгүрүйэр, махтанар, үчүгэйдик сыһыаннаһар киһи айылҕа күүһүн-уоҕун ылар эбит диэн өйдөбүллээх сиэр-туом көстөр бу олоҥхоҕо.
Түмүк
Олоҥхо ис хоһоонугар бухатыырдар геройдуу охсуһуулара ойууланар. Сиэр-туом туһунан олоҥхо5о элбэхтэ кэпсэнэр. К.Д. Уткин этэринэн: сиэр- туом - диэн үгэс быһыытынан саха дьоно сиэри-туому тутуһан толорор быһыылара-майгылара буолар. Кини итэ5эли кытта сибээстээх, Айыыларга сүгүруйүүттэн үөкээбит. Ону анаан үөрэппит чинчийээччилэринэн музыковед А.П. Решетникова буолар. «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» диэн кинигэтигэр олоҥхо5о араас сиэр-туом көстүүлэрин суруйбут – о5о төрөөһүнүн, о5о кутун көрдөһүү, Айыыһыты атаарыы, уруу уо.д.а. Олоҥхоҕо үксүн алгыс толоруллуута элбэхтик киирбит. Алгыһы Аан Алахчын Хотун, Айыы удаҕана, ийэлээх аҕа, Айыы бухатыыра, бухатыыр ата уо.д.а. толороллор. “Модун Эр Соҕотох” олоҥхоҕо аҕата Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор уолун Модун Эр Соҕотоҕу охсуһууга бараары турдаҕына алҕыыр. Былыр сахалар хайаан да оҕолорун ыраах айаҥҥа туруналларыгар алҕыы атаараллара. Айыылартан көрдөһө-ааттаһа сылдьаллара. Оҕобут үчүгэйдик сырыттын, этэҥҥэ эргиллэн кэллин диэн. Ол аата кинилэр билэллэрэ киһи киһиэхэ үтүөнү баҕардаҕына ол туолар кыахтааҕын. Эрэллээх ат доҕоро Модун Эр Соҕотоххо сүбэлиир сирин-дойдун иччилэриттэн көрдөһөн ааттаһан аһат диэн. Бу манна бухатыыр ата мындыр өйө, кырдьык да эрэллээх доҕор, үтүө сүбэһит буолара көстөр. Онуоха Модун Эр Соҕотох ат сылгытын этиитин быһа гыммакка аал уоту оттон, аал уот иччититтэн, сир- дойду иччилэриттэн куруук араҥаччылыы сылдьыҥ диэн көрдөһөр, уокка кымыһынан айах тутар. Манна сир-дойду иччитигэр, Аан Алахчын Хотуҥҥа сүгүрүйүү сиэрэ-туома көстөр. Аан Алахчын Хотун Аал Луук Маска олорор, сир-дойду иччитэ буолар. Кини Орто дойду дьоннорун, кыылларын, көтөрдөрүн, балыктарын, үөнэрин-көйүүрдэрин аһатар, араҥаччылыыр, харыстыыр Ийэ Айылҕа уобараһа буолар. Айылҕаҕа сүгүрүйэр, махтанар, үчүгэйдик сыһыаннаһар киһи айылҕа күүһүн-уоҕун ылар эбит диэн өйдөбүллээх сиэр-туом көстөр бу олоҥхоҕо.
Олоҥхоҕо сиэр-туом көстүүлэрэ саха итэҕэлэ, төрүт культурата уонна фольклора кэлиҥҥи кэмҥэ сүппэтин туоһута буолар. Биһиги олоҥхону толорор буоллахпытына сиэр-туом көстүүлэригэр болҕомтону ууруохтаахпыт. Ыытыллар дьайыытын, хамсаныытын, алгыс тылын-өһүн уларытыа суохтаахпыт. Сиэри-туому толоруу уонна тутуһуу киһини сиэр-майгы өттүнэн үчүгэйгэ үөрэтэр, үтүөҕэ, кэрэҕэ сирдиир, киһи быһыытынан үрдүк культуралаах саха дьоно буоларбытыгар иитэн таһаарар.
Туһаныллыбыт литература:
1. «Дьулуруйар Ньургун Боотур” П.А. Ойуунускай олоҥхотунан оҕолорго ааҕар кинигэ. Дьокуускай 1993 2. В.С. Каратаев «Модун Эр Со5отох» олоҥхото 3. А.П. Решетникова «Фонд сюжетных мотивов и музыка олоҥхо в этнографическом контексте» 4. Уткин К.Д. Саха толкуйа: (санаа сарбынньахтара)/Ксенофонт Уткин- Нүһүлгэн.- Дьокуускай
В раздел дополнительное образование