Проект кружка "Байанай"
Программа кружка
Автор: Собакин Иван Яковлевич, учитель физкультуры, Тыарасинская специальная коррекционная школа – интернат VIII вида, Таттинский улус, Республика Саха(Я), Кыйы, Таттинский улус, РС(Я)
В раздел дополнительное образование
Бырайыак аата:
«Булт - саха дьарыга»
Автордар:
Собакин И.Я.-иитээччи, Бучугасов С.Р.-учуутал.
Актуальноһа:
Билиҥҥи сайдыылаах кэм ҥэ уол оҕо ыраас куттаах, айылҕаны харыстыыр, чөл олоҕу тутуһар буола иитиллиэхтээх . Булт үөрэҕэ ордук уолу уоллуу иитэргэ- үөрэтэргэ туһалаах. Ол кэлин оҕолор олохторугар да улаханнык туһалыан сөп.
Сыала:
Уол оҕону норуот үгэстэригэр олоҕуран булка уһуйуу.
Соруктар:
- Булт сиэрин-туомун үөрэтии; - Төрөөбүт айылҕаҕа тапталы, киэн туттууну иҥэрии; - Уол оҕону эр киһилии иитиигэ сүрүн болҕомтону ууруу; - Булт араас албаһыгар үөрэтии; - Чөл олоҕу пропагандалааһын.
Обьект:
Уол оҕо.
Предмет:
Уолаттары булка уһуйуу.
Сабаҕалааһын:
Уол оҕону кыра сааһыттан сиэри-туому тутуһуннара төрөөбүт норуотун үтүө үгэстэригэр уһуйдахха сахалыы чөл куттаах, т өрөөбүт норуотугар, ийэ сиригэр бэрэниилээх, билиилээх-сайдыылаах киһини иитэн таһаарыахха сөп.
Этаптара:
2012-2013 сыллар. Бэлэмнэнии кэмэ. - Литератураны булуу, мунньуу; - булт, сиэр-туом ис хоһоонун үөрэтии; - норуот үгэстэриттэн уолаттары иитэр-үөрэтэр ньымаларын мунньуу, үөрэтии. 2013-2014 сыллар. Сүрүннүүр этап. - үлэ араас көрүҥүн ыытыы; - маастар-кылаастарга, семинардарга кыттыы, опыт атастаһыы. 2014-2015 сыллар. Түмүктүүр этап. - кэтээн көрүү түмүгүн (мониторинг) о ҥоруу, опыты тарҕатыы.
Һлэ базата:
Тыараһа коррекционнай интернат-оскуолата.
Кыттыыны ылаллар:
Оскуола салалтата, учууталлар, оҕолор, нэһилиэк булдунан дьарыктанар дьоно.
«Байанай» куруһуок программата
Ханнык баҕарар норуот төрүт культуратын, искусствотын билэр, киэн туттар, сайыннарар буоллаҕына бу норуоту атыттар кэрэхсиир, ытыктыыр буолаллар. Норуот муудараһа, үйэлэргэ муспут баай үгэһэ, айар дьоҕура, талаана көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн истэҕинэ биһиги төрүт культурабыт сүппэккэ, кэхтибэккэ салгыы сайдар кыахтанар. Уол оҕону айылҕаҕа сыһыаран, Саха төрүт үгэстэригэр тирэҕирэн, олоххо дэгиттэр бэлэмнээх, инникигэ сыаллаах-соруктаах буоларга үөрэтии, өбүгэлэрбит тыйыс тымныы дойдуга хантан да көмөтө суох а ҥардас айылҕаны кытта алтыһан киҕи – хара буолан олорон кэлбиттэрин, ол эбэтэр Саха омук айылҕаҕа ордук чугаһын өйдөтүү, төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрии – бу биһиги көлүөнэни үүнэр ыччакка, кэлэр көлүөнэҕэ ытык иэспит буолар.
Быһаарыы сурук
Бу программа оскуола уолаттарыгар ананан сүрүннээн үс сылга аттарыллан о ҥоһулунна. Оҕо сатабылыттан, дьоҕуруттан көрөн булт араас ньымаларын, сылын аайы уустугурдан са ҥаны киллэрэн иһиллэр. Ыытыллар дьарыктар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса ситимнээхтик сайдан, дири ҥнээн иһиллэр. Сылын аайы дьарык түмүгүнэн оҕо тугу сатыахтааҕа, билиэхтээҕэ, дьоҕурун сайдыыта чопчу эбиллэн иһэр. Итини ситиһэр сыалтан, маннык хайысхалардаах үлэлэри ыытыахпытын сөп:
1.
Абыычайдары, үгэстэри үөрэтии:
- былыргы сэһэннэри, түбэлтэлэри, булт туһунан көрдөөх кэпсээннэри, түгэннэри кэпсэтии, ырытыы; - тыл күүһүн таба туһаныы; - булт абыычайдарын үөрэтии; - бэйэни харыстаныы, Астан-үөлтэн, тымныйыыттан, сылаастан, ууга-уокка сэрэхтээх буолуу.
2.
Булт сокуоннарын үөрэтии:
- кыыллар-көтөрдөр бултанар кэмнэрэ; - кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар, көтөрдөр; - бэйэ кыаҕынан көтөрү-сүүрэри харыстааһы ҥҥа үлэлэр. Балыгы күөлтэн күөлгэ ыытан үөскэтии; - маһы – оту харытааһын, тэрили таба туһанарга үөрэтии.
3.
Тыаҕа, айылҕаҕа сылдьан бултуурга, балыктыырга уһуйуу:
- ытынан үрдэрэн, туттаран бултааһын; - кыра кыылларга туһахтааһын, капкан иитии; - муус аннынан, муҥханан, илиминэн, туунан, күөгүнэн балыктааһын, андаатары туунан бултааһын;
Тыаҕа сылдьан хонор-өрүүр сири о ҥостуу, ыраастык туттуу, ас астааһын, та ҥаһы – сабы көрүнүү, туттар, бултуур тэрили о ҥостуу, булунуу.
4.
Булду таӨастааһын, харайыы:
- түүлээҕи, тириини ирдэбилгэ сөп түбэһэр гына тиирии; - тиирэр мастары оҥоруу, бэлэмнээһин.
Программа теоретическай, практическай салаалартан турар:
Теоретическай чааһыгар өбүгэ булка-аска, айылҕаҕа туттар ньыматын хасыһан үөрэтэбит, экскурсияларга сылдьабыт, булт тэриллэрин кытта билсиһэбит. Практическай чааһыгар үөрэппит ньымабытын туһанан булт тэрилин бэйэ илиитинэн оҥоробут, булка сылдьабыт. Бу барыта оҕо билиитин дириҥэтэр сыаллаах ыытыллар.
«Байанай» куруһуок 2012-13 сыллааҕы былаана
№ Ыытыллар үлэ темата Күнэ- дьыла 1 Киириитэ. Куруһуок ис хоһоонун, сыалын – соругун туһунан билиһиннэрии. Балаҕан ыйа 2 Саха омук былыргыта, бултуур дьарыга. Балаҕан ыйа 3 Сыл араас кэмнэригэр балыктааһын ньымалара. Алтынньы 4 Ууга сэрэхтээх буолуу. Муҥха. Алтынньы 5 Саха сиригэр бултааһын быраабылалара. Сэтинньи 6 Һүтээни көрүү-харайыы, дьаһайыы. Сэтинньи 7 Айылҕа харыстабылын быраабылата. Ахсынньы 8 Айылҕа харыстабылын быраабылата. Ахсынньы 9 Бултуур сири былааннааһын, хайысханы быһаарыы. Тохсунньу 10 Бултуур сири былааннааһын, хайысханы быһаарыы. Тохсунньу 11 Туунан, хапкаанынан бултааһын. Олунньу 12 Андаатардааһын Олунньу 13 Балыктыыр тэрил арааһа. Куйуур тэрилин оҥостооһун. Кулун тутар 14 Куйуурдааһын быраабылалара. Кулун тутар 15 Балык олоҕун-майгытын, эйгэтин билсиһии. Муус устар 16 Балыктыыр тэрил арааһа. Күөгү. Муус устар 17 Кустааһын. Сэрэхтээх буолуу быраабылалара. Ыам ыйа 18 Дурда - хахха оҥостуу. Ыам ыйа
«Байанай» куруһуок 2003-14 сыллааҕы былаана
№ Ыытыллар үлэ темата Күнэ- дьыла 1 Булт сиэрэ-туома. Балаҕан ыйа 2 Булт алгыһа Балаҕан ыйа 3 Куобаҕы бултааһын бириэмэтэ. Алтынньы 4 Күөлгэ балыктааһын. Алтынньы 5 Муҥха быраабылалара. Сэтинньи 6 Айаҥҥа хайысханы быһаарыы. Сэтинньи 7 Куобахтааһын: куобах суола- ииһэ, ороҕо, аһыыра, бултанар кэмэ. Ахсынньы 8 Туһахтааһын: туһах арааһа, иитиллэр ньымата, албаһа. Ахсынньы 9 Күндү түүлээҕи бултааһын. Тохсунньу 10 Күндү түүлээҕи бултааһын. Тохсунньу 11 Балык арааһа. Олунньу 12 Ууга сэрэхтээх буолуу. Олунньу 13 Куйуурга сылдьыы. Кулун тутар 14 Кыылы-көтөрү харыстыыр сирдэр. Кулун тутар 15 Кустааһыҥҥа сэрэхтээх буолуу быраабылата. Муус устар 16 Мончуугу оҥоруу. Куһу угуйуу. Муус устар 17 Кус ыырын үөрэтии. Ыам ыйа 18 Булду харайан астааһын Ыам ыйа
«Байанай» куруһуок 2014-15 сыллааҕы былаана
№ Ыытыллар үлэ темата Күнэ- дьыла 1 Саха сиригэр бултааһын быраабылата. Балаҕан ыйа 2 Булка тэринии: булка сылдьар кэмнэр. Һүтээҥҥэ хоно сытан бултааһын. Балаҕан ыйа 3 Сиргэ – уокка сылдьыы үөрүйэҕэ. Алтынньы 4 МуӨхаҕа сылдьыы. Булду харайыы, астааһын. Алтынньы 5 Туһахтааһын. Туһах арааһа. Туһаҕы оҥоруу. Сэтинньи 6 Туһаҕы иитии, көрүү-харайыы, уларытыы-тэлэритии. Сэтинньи 7 Туһаҕы иитии, көрүү-харайыы, уларытыы-тэлэритии. Ахсынньы 8 Саха сирин «Кыһыл кинигэтэ». Ахсынньы 9 «Кыһыл кинигэҕэ» киирбит кыыллар. Тохсунньу 10 «Кыһыл кинигэҕэ» киирбит көтөрдөр. Тохсунньу 11 Сонордоон бултааһын. Тиини бултааһын, ытыы ньымалара. Олунньу 12 Булду сүлээһин, астааһын, харайыы. Киэп оӨоруу. Олунньу 13 Куйуурдааһын. Булду астааһын. Кулун тутар 14 Бэйэни харыстаныы, Астан- үөлтэн, тымныйыыттан, сылаастан, ууга-уокка сэрэхтээх буолуу. Кулун тутар 15 Кыттыгас бултааһын бэрээдэгэ. Көмөлөһүү, сүбэ-ама биэрии. Муус устар 16 Мончуугу олордуу. Муус устар 17 Куһу кэрийэн бултааһын. Ыам ыйа 18 Саанан ытыы ньымалара. Ыам ыйа
В раздел дополнительное образование