"Нетрадиционные формы ведения уроков и внеклассных мероприятий по родного языку и литературе" (из опыта работы учителя)
методическая разработка
Автор: Рамазанова Марият Кухмазовна, учитель родного языка и литературы, МКОУ "Ходжаказмалярская СОШ им. М.К.Казиева", с.Ходжа-Казмаляр Магарамкентского района РД
В раздел основное общее образование
Сифте гаф.
Алай девирда,садазни сир туш, мектебда дидед чIалар кIелунин кардиз хейлин крари кьацI гузва. Са бязи диде- бубайри «лезги чIалай ЕГЭ авач кьван, адаз дерин фикир вучиз гуда», са бязибуру «чи аялдиз лезги чIалал рахаз чизва, гьам бес я» лугьузва. Гьелбетда, ихьтин гафар ван хьайила, кIелунив хев гвачир аялриз бегьем хвеши жезва. Аялар ихьтин фикирдилай алудун патал муаллимди гзаф зегьмет чIугуна кIанда. Тарсар кIелна кIанда, за квез пис къимет яда лугьуналди, аялри кIелдач. Абурун фикир тарсунал желб авун патал адетдин къайдайрикай менфят къачун бес жезвач. Гьавиляй за тарсара адетдин тушир къайдайрикай менфят къачузва. Вучиз лагьайтIа и тарсара аялрин иштираквал артух я, абуруз ихьтин тарсар бегенмиш я, чирвилер артух жезва. Ихьтин тарсара абуру чпин жавабдарвал гьиссзава. За мектебда тухванвай чIалан ва эдебиятдин са бязи тарсарал ва ачух мярекатрал, къугъунрал куь фикир желб ийиз кIанзава.
Рамазанова М.К.,
Ходжакъазмайрин юкьван мектебдин муаллим.
Тарсунин тема: Ибрагьим Гьуьсейнов. Лезги шииратдин
нурлу гъед.
Тарсунин метлебар
: шаирдин яратмишунрин тематикадин гегьеншвал къалурун; аялрин чирвилер деринарун; эсерра эцигнавай месэлаяр ачухарун; рахунин чIал гегьеншарун; шаирдин эсеррин бинедаллаз аялриз ватанпересвилин ва инсанпересвилин тербия гун; хайи эдебият кIанарунин гьиссер кутун.
Тадаракар
: хрестоматия, шаирдин суьрет, ктабрин выставка, презентация «И.Гьуьсейнов. Лезги шииратдин нурлу гъед», шаирдин сес кхьенвай лентер, шаирдин чIалариз кхьенвай манияр, литературадин карта, шаирдикай лагьанвай гафар, шаирдин эдебиятдин карта.
Тарсунин жуьре
: чирвилер умумиламишдай тарс. Тарсуна ишлемишзавай къайдаяр: муаллимдин суьгьбет, суалдин жавабдин къайда, аялри кьилди кIвалахун Шаир, жува къачу къелем Ви гьарайдиз таб гудай, Герек жен вахъ зигьин бегьем, Дуьньяни ваз яб гудай. Ибрагьим Гьуьсейнов. Тарсунин финиф. I. Тарс тешкилун. II. Тарсунин месэла эцигун. Къе тарсуна чи вилик акъвазнавай месэла регьятди туш. Ибрагьим Гьуьсейнов гьихьтин шаир тир, адан шаирвилин кьилин везифа вуч тир, адакай къелемдин юлдашри вуч лагьанватIа тайинарун я. III. Муаллимдин суьгьбет. Гьелбетда, булахдин цин дад чир хьун патал ам вири хъун адет туш, са сукьрада авайди дадмишун бес я. Ибрагьим Гьуьсейнован чIалариз килигайла, чаз адан бажарагъдин деринвал вири терефрихъай хъсандиз аквазва. Шаирдин яратмишунрикай рахадалди, гьелбетда, сифте адан уьмуьрдин рекьикай рахун лазим я. Куь вилик «Шаирдин эдебиятдин карта» ква. Гьелелиг анал алайди вири суалар я. Карта тамамди хьун патал чун къе тарсуна и вири суалриз жавабар гуз алахъна кIанда. И карда квел четинвилер ацалт тавун лазим я, вучиз лагьайтIа за квез кIвализ тапшуругъ ганвай: И.Гьуьсейновакай газетрай,журналрай,Интернетдай алава материалар гьазурун. IV.КIвалин кIвалах ахтармишун. 1-суал. Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ. Халисан шаирдин зегьмет- им регьят кIвалах туш. И.Гьуьсейноваз, мумкин я, кьве сеферда четин тир, вучиз лагьайтIа ада вичин вилик шаирвилин четин месэла эцигнавай: инсаниятдин рикIевай дерт акъудун, аниз шадвал хкун. Шаирдиз шиират- им умуми чукIур тежедай кIвал я. Гьар са халисан шаирди эдебиятда вичин гел тада,аниз са цIийивал гъида. Ибрагьим Гьуьсейнов и карда квелди тафаватлу я? 3-суал. Шаирди эдебиятдиз гъанвай цIийивилер. Терминрин словардин винел кIвалахун. VI. Шаирдин алакьунриз, адан бажарагълувилиз виридалайни хъсан адан къелемдин юлдашри къимет гуда. 4-суал. Шаирдикай къелемдин юлдашри. Гьелбетда,и гафара цIийи са гафни авач, амма абуру мад сеферда чи эдебиятда Ибрагьим Гьуьсейнова кьунвай мягькем чкадикай, адан яратмишунрин дережадикай лугьузва.
VII. Ктабдин винел кIвалахун. 5-суал. 11-классдин ктабда гьатнавай шиирар. ( Ктабда авай шиирар кIелун, абур веревирд авун) 6-суал. Шаир микрофондихъ. (шаирдин сесинихъ яб акалун) 7-суал. Манийриз элкъвенвай чIалар. (Д.Рагьимовади тамамарзавай «Вун заз акур чIавуз» манидиз яб гун) 8-суал. Гаф давамар хъия. Ибрагьим Гьуьсейнов - шаир- VIII. Тарс мягькемарун. (Презентация къалурун) 9-суал. Синквейн туькIуьрун.(Шаирдикай шиир кхьин) (Аялри тарсуна шаирдикай ван хьайи малуматар бинеда кьуна, синквейн туькIуьрда) IX. КIвалин кIвалах. И.Гьуьсейнован бегенмиш хьайи са шиир хуралай чирун. X. Тарсунин нетижаяр кьун ва къиметар эцигун. - Тарсуна шаирдикай цIийи вуч чир хьана? - Виридалайни вуч бегенмиш хьана?
Классдилай къеце к1елун.
Тарс-ахтармишун.(урок-исследование)
Тема: Лезги шаиррин яратмишунра дидедин чIала кьунвай чка. Метлеб: лезги шаиррин яратмишунра и темади важиблу чка кьунвайди ачухарун; дидедин чIалан гуьрчегвал къалурун; хайи ч1ал хуьникай,ам харчи тавуникай аялрин чирвилер гегьеншарун; Ватан, хайи чIал кIан хьунин гьиссер кутун. Тадаракар: "Самур" журналар, "Лезги газет", хайи чIалакай мисалар, шаиррин суьретар, презентация «21-февраль- Дидед ч1аларин югъ», аудио ва видеоматериалар,ТСО. Тарсунин финиф. I.Тарс тешкилун. 1.Я.Ярахмедова к1елзавай Алирза Саидован « Зи лезги ч1ал» шиирдиз яб гун. 2.Куьн гъавурда акьурвал, къе чун тарсуна, аялар, лезги шаиррин яратмишунра дидедин чIала гьихьтин чка кьунватIа, адаз гьихьтин къимет гузватIа,гьадакай рахада. Эхь, дидедин чIал ширин я. Дидедин чIалахъ лугьуз четин, анжах вичиз хас кьетIенвал, тIям, суьгьуьрдин къуват, артуханвал ава. Гьавиляй ам чи рикIиз мукьва я, гьардаз адан метлеблувал, мумкинвилер, таъсир сергьят авачир кьван багьа я. Ам чи милли медениятдин чешме, руьгьдин девлет я. Дидедин чIал чи уьмуьрдин чирагъ, ихтибарлу даях я: четин югъ атайла, къайи хажалатди рак гатайла, ам рикIиз теселли гудай жерягь хьиз рахада, гагь адакай тIал кьезилардай мелгьем жеда. Шад межлисда ам кефи саздай манидин хуш сесиниз элкъведа, ада чак руьгь хкаждай ашкъидин лувар кутада. Дидедин чIалан ширинвал чна дидедин некIедихъ галаз кьабулзава ва гьар са къанажагълу инсанди ам уьмуьрдин эхирдалди пак са нямет яз хуьзва. Гьавиляй чи шаирри дидедин чIалаз кьетIен фикир гузва, чпин эсерра адан гуьрчегвиликай, девлетлувиликай, ам михьиз хуьникай чпин фикирар лугьузва. И карда еке агалкьунар аваз к1валахзавай шаиррин т1варар кьаз жеда: Арбен Къардаш, Зульфукъар Къафланов, Фейзудин Нагъиев, Ибрагьим Гьуьсейнов,Седакъет Керимова ва мад масабур. II. КIвалин кIвалах ахтармишун.
За гьар са к1ват1алдиз вичин кьилдин тапшуругъ ганай. Килигин, куьне куь тапшуругъ гьик1 кьилиз акъуднават1а. 1. Чи к1ват1алдиз ихьтин тапшуругъ ганвай: дидед ч1алакай лезги шаирри кхьенвай шиирар жагъурун, абур хуралай чирун. Гьелбетда, и тапшуругъ кьилиз акъудун патал чаз акьван четин хьанач, вучиз лагьайт1а лезги халкьдихъ дидед ч1алахъ рик1 кузвай, адан гуьрчегвилел дамахзавай шаирар гзаф ава. И карда еке агалкьунар аваз к1валахзавай шаиррин т1варар кьаз жеда: Арбен Къардаш, Зульфукъар Къафланов, Фейзудин Нагъиев, Ибрагьим Гьуьсейнов,Седакъет Керимова,Билал Адилов, Эйваз Гуьлалиев ва мад масабур. Абурукай са бязибурун шиирар чна хуралай к1елда. (аялри дидед ч1алакай шиирар к1елда) 2. Чаз ихьтин тапшуругъ ганвай: дидед ч1ал хуьниз эвер гузвай, чIал харчи авуникай кхьенвай,ч1алакай зарафатар ийизвайбур русвагьзавай шиирар жагъурун, абур хуралай чирун. А к1валах чна кьилиз акъудна. ЧIал халкьди яратмишнава. ЧIалаз гьуьрмет авун, халкьдиз гьуьрмет авун я. ЧIал кваз такьун хайи халкьдиз кIур гун тушни бес? И дуьньяда гьар са халкь паталди виридалайни чIехи хазина адан чIал я. Девлетар чкIида, чилер чапхунда, инсанар рекьида, анжах чIал, адахъ рикI кудай, ам хуьдай инсанар аватIа, гьамишалух яз амукьда. Гьавиляй “чIал акьулдин булах я, акьул - чIалан дамах”, - лугьуда чи бубайри. (Б.Селимов «Асиятан жалоба», И.Къадимов «Вот юлдашар») Лезги чIал чIуриз, адан къенивал вилив хуьн тавуна рахадай инсанар акурла зи рикI тIар жеда. Чеб акъатай къаб бегенмиш тежедай шуькьуьнтдиз ухшар я ихьтин ксар. Гьавиляй лагьана жеди бубайри: “Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я”. А.Магьмудов «Туьтуькъуш») 3. Чи тапшуругъ ихьтинди тир: ц1ийи ч1ал арадал гъанвай лезгийрикай куьруь сегьнеяр къалурун. Садра хьайитIани: “Чун лезгидалди гьикI рахазва?” - лагьана жуваз суал гайиди яни куьне? Сивяй гафар гьикI акъудзаватIа, фагьум авурди яни? Гьихьтин къимет гайиди я куьне жуван алакьунриз? Хъсан, пис, я тахьайтIа лап пис?.. Бес чун гьикI рахазва? Акатайвал, чIал чIуриз, адаз маса чIаларин пинеяр ягъиз. Са гафуналди, барбатIзава чна чи чIал. Вине кьазвач чна ам, тахтунилай вегьизва.» Буюр, чи алакьунриз килиг. (Сегьне «Переменада», передача «Инсанар ва девирар») Сегьне"Девирар ва инсанар" () -Квез нисинин хийирар, гьуьрметлу тамашачияр! Чна нубатдин "Девирар ва инсанар" передача кьиле тухузва.Къе чи мугьманар кьве девирдин векилар я: дидеяр ва хтулар, Пакизат баде ва Сима. Гьуьрметлу мугьманар, квез ван хьайивал, къенин югъ, 21- февраль, дуьньядин дидед чIалар хуьдай югъ яз тайинарнава.Гьавиляй чун къе дидед чIалар хуьникай, ам авай гьалдикай рахада. ТIалабда и кардикай куь фикирар лугьун. Сифте гаф гуда чна бадедиз. Буюр, баде, лагь куь фикир. - Лап хъсан кар авуна куьне, чан дидедин, и месэладикай рахана. Заз лап азият жезвайди я, чи жегьилри кьве чIал какадарна, цIийи чIалал рахадайла: я урус чIал туш, я лезги. Ихьтин передачаяр гзаф хьанайтIа, гьикьван хъсан жедай. -Чухсагъул ваз, баде.Гила чна нубатдин гаф жегьил несилдин векилдиз гуда, адан фикирриз яб гун. Буюр, Сима, лагь ви фикир. -Честное слово, заз вуч лугьудатIани чидач. Бадеди чун михьиз позоритна ахъайна. Бес чаз чи родной лезги чIал кIанзавачни? КIанзавайди я , но, баде, цивилизация вилик физвайди я, гьавиляй урус чIалан гафар кутаз рахун модно я.
-Я рикIиз кьей бала, им вуч суьгьбет хьана види? Им лап гьа телевизордай чи гьакимар рахайди хьиз хьана заз.Исятда за квез кIелда, абуру вуч лугьузватIа. За гьамиша кхьизвайди я абурун гафар (чарчяй кIелда). "Дорогие товарищи, къенин юкъуз чи коллективда, чи предприятида трудовой дисциплинадин рекьяй авай положение, гьикI лугьун, просто возмутительниди я , нетерпимиди я, так скажем. Скажите пожалуйста, рабочий время мус я? Восемь часов, ровно муьжуьдаз.Бязи товарищар, ну работникар, скажем так, приходят когда? Пол девятого. КIуьдан зур хьайила. Вот так, вот!..." Бес им чIал жедани? Ихьтин гафар ван хьайила, зи мецел ихьтин цIарар къвезва: Язух зи дидед чIал, Им вуч я вун авай гьал? Зи рикIиз язава тIал, Ихьтинбуру чиркинардайла зи чIал. -Извини, баде, валлагь куьн гьахъ я. Зун постараться жеда михьи лезги чIалал рахаз. -Аферин, чан руш. - Квез къе иниз атунай, куь фикирар лугьунай чухсагъул. Сагърай. Сегьне "Переменада"() - Я руш, заз уже надоел хьанва. Чаз гьикьван замечанияр ийидайди я муаллимри михьи лезги чIалал рахух лугьуз. - Я ее, зани гьакI фикирзавай. Давай чун, назло гьабуруз, постараться жен, лезги чIалал нормально рахаз. - Давай, тахьайтIа абуру чаз родной язык кIанзавач лугьузва. " Конечно, заз кIанзава зи родной чIал. Родной язык такIанбурни ава жал? По-моему, не может быть ихьтин гьал." - Я руш, авайди я ахьтинбур. Например, чи крутой къуншияр. Абурун дидединни хцин кагъазар акунайтIа ваз. Просто смех! Чар хтана дидедиз Техникумдай хцелай: "Привет ваз, мамуля, Студентдин мецелай. Срочно пул ракъура, Я прошу кIевелай". Дидедини вуч кхьизват1а, чизвани ваз? "Хорошо, за къе тадиз Ваз перевод ракъурда. Только к1ела хъсандиз, Остальное за хьурда." - Ваъ, я руш. На самом деле, хъуьруьн къвезва. Все, зун гила анжах михьи лезги ч1алал рахада. - Зунни постараться жеда. 4. Чи тапшуругъ са т1имил кьван четин тир. Чи хиве ихьтин везифа гьатнавай: дидед ч1алакай шиирар кхьенвай шаирдихъ галаз гуьруьшмиш хьун, а гуьруьшдин нетижайрикай суьгьбет авун. «Чун хуьзвайди чи чIал я, Четин, гъам квай чIавара.
Эгер чIал чи квахьайтIа, Халкьни квахьда цаварал»-лугьузва Седакъет Керимовади Хайи чIал. Инсан патал ам гьикьван азиз, гьикьван масан я! Алимри гьисабунралди, дуьньяда 4 агъзурдив агакьна чIалар ава. Ахьтин чIалар ава хьи, абурал миллионралди инсанар рахазва, ахьтинбурни ава хьи, абурукай лап кьадардиз са агъзуралай тIимил тир халкьари менфят къачузва. Бязи чIаларал литература лап вилик фенва, бязи чIалариз лагьайтIа, гьич кхьинарни авач. Вири чIаларин арада чаз багьа тир са чIал ава: лезги чIал! И ч1алалди гуьзел эсерар кхьизвай шаирарни чахъ т1имил авач. Абурукай сад я чи хуьруьнви Насруев Насруллагь. - Насруллагь буба, квез саламалейк. Гьик1 я куь кефияр,гьалар? - Алай вахтунда дидед ч1ал авай гьалдикай гзаф ихтилатар ийизва, куьне и месэладикай вуч фикирзава? - жедачни квевай и темадиз талукьарнавай шиирар к1елайт1а? - Чаз ихьтин дерин мана авай суьгьбет авунай чухсагъул, квез чандин сагъвал хьуй, куь к1вале гьамиша шадвал хьурай. Сагърай. 5.Заз кьилдин тапшуругъ ганвай: юкьван ва ч1ехи классра к1елзавай аялриз суалар гун ва абуруз дидед ч1алакай авай чирвилер ахтармишун. За ихьтин суалар гьазурнавай: 1. 21-февраль вуч югъ? 2. Гьи шаиррин яратмишунра дидед ч1алан темади еке кьунва? 3. Ваз ч1алакай кхьенвай гьихьтин шиирар чида? 4. Дидед ч1алакай шумуд мисал лугьуз жеда? 5. Дидед ч1ал школада чирунихъ гьихьтин метлеб ава? За и классрин вири аялриз гьазурнавай суалар гана. Авур ахтармишунай заз ихьтин нетижаяр хьана: 21-февраль Дидед ч1алар хуьнин югъ тирди 95 % аялриз чизва; Чпин яратмишунра дидед ч1алан темади еке чка кьунвай шаиррикай аялри Арбен Къардашан, Алирза Саидован, Фейзудин Нагъиеван,Абдул Фетягьан т1варар кьуна; ч1алакай кхьенвай гьихьтин шиирар чида лагьайла,саки вири аялри Ф.Нагъиеван «Лезги ч1ал» ва Абдул Фетягьан «Зи лезги ч1ал» шииррин т1варар кьуна; дидед ч1алакай мисалар аялривай виридалай т1имил яз пуд мисал гъиз хьана, гьайиф хьи, суал гайила четин хьайи аяларни хьана; эхиримжи суалдиз гайи жавабдай заз акуна хьи, вири аялрин фикир сад я : дидед ч1ал школада к1елун чарасуз я, ам тийижир инсан ч1ехи бахтуникай магьрум тирди тестикьарна. IV. Аферин квез виридаз. Гайи тапшуругъар куьне хъсан кьилиз акъудна, зун квелай рази я. V.Тарс мягькемарун. Гьелбетда, аялар, ч1ал хуьнин месэлаяр накьни къе арадал атанвач, абурун дувулар халкьдин сивин яратмишунра , мисалра,ава. 1.Ч1алакай халкьдин мисалар нивай лугьуз жеда? (аялри мисалар лугьуда) 2. Дидед ч1алакай куь фикирар гьихьтинбур я?(аялри тетрадра к1валахзава) VI.Тарсунин нетижаяр кьун, къиметар эцигун. VII . К1валин к1валах. Газетдиз ракъурун патал « Дидед ч1алакай зи фикирар» макъала кхьин.
5-классда лезги литературадай тухвай адетдин тушир
тарсунин(тарс-мах)
методикадин разработка
Тарсунин тема: « Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас» Метлебар: 1)чирвилер гудайбур: дидед ч1алакай чирвилер гун; лезги чIалаз фикир гузвай шаиррикай, абурун эсеррикай малуматар гун; 2) чирвилер гегьеншардайбур: аялрин рахунин ва кхьинин чIал гегьеншарун. 3) тербия гудайбур: ам хуьнин, к1ан хьунин гьиссер кутун; дидед ч1алаз вафалу хьуниз эвер гун. Вилик эцигнавай месэлаяр: а) хайи чIал чир хьунин важиблувал къалурун; б) аялриз лезги чIалакай дерин чирвилер гун; в) аялар халисан ватанпересар ва инсанпересар яз вердишарун. Тарсунин жуьре: цIийи чирвилер гун. Тарс тухунин къайдаяр: вирида санал к1валахун, кьилди к1валахун,суьгьбет, диалог. Тадаракар: дидед ч1алакай мисалар, ч1алакай лагьанвай цитатаяр, презентация, шикилар, аудио ва видеоматериалар,проектор,ноутбук,проекционный экран,тетрадар ва ктабар. Ишлемишнавай литература 1. Акимов К.Х., Ганиева М.Б. Лезги литература. Учебник- хрестоматия 5-класс. Махачкала:«Издательство НИИ педагогики»,2000 2. Мейланова У.А., Мирзекеримов С.Гь., Талибов Б.Б., Мисриханов Н.М. Лезги чIал: Учебное пособие.5-класс. Махачкала:ООО «Издательство НИИ педагогики», 2012 3. Интернетдин материалар 4. Акимов К.Х. Лезги литературадин методика. Махачкала: Издательство ООО «Мавел»,2013 5. Акимов К.Х. Лезги халкьдин мисалар. Махачкала: Издательство ООО «Мавел»,2012 Тарсунин туькIуьр хьун. 1. Тарс тешкилун. 2. Аялрин вилик месэла эцигун 3.Четин гафарин винел к1валах. 4. ЦIийи тарсунин винел кIвалах 5. Тарс мягькемарун. 6. Нетижаяр кьун ва къиметар эцигун. 7. КIвалин кIвалах гун. Тарсунин финиф. 1.Тарс тешкилун. - Квез нисинин хийирар хьурай,балаяр. Къенин тарс чна са т1имил кьван адет тушир къайдада тухуда. Гьазур яни куьн заз яб гуз?
2. Аялрин вилик месэла эцигун. Заз чиз, квез виридаз махар к1андайди я. Зун гьахъ яни? Гьавиляй тарсуна чун вири махунин иштиракчияр жеда. Махни регьятди туш, адан манадин гъавурда акьун патал са кьадар суалриз жавабар гана к1ан жеда. Рази яни куьн? Мадни са четинвал ава. Махунин т1вар вуч ят1а чир хьун патал сифте куьне заз 4 суалдиз жаваб гана к1анда. Жавабар дуьзбур хьайит1а, чаз махунин т1вар чир жеда. Жедани квевай? 1.Чун рахазвай чи дидед ч1ал гьим я? 2. Лезги ч1алал к1ел-кхьин мус арадал атана? 3.Лезги ч1алалди акъатзавай чи райондин газетдин т1вар гьик1 я? 4.Лезги алфавитда са сесни къалур тийизвай гьарф гьим я? «Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас». Им я чи махунин т1вар. Хъсан т1вар яни? Заз чиз, хъсан т1вар я. (слайд 2) (Приложение№2) 3.Четин гафарин винел к1валах.(слайдар 3-5. Приложение№2 ) Махуникай чун рахадалди заз квез са гаф лугьуз к1анзавай. И махуна са кьадар четин гафар ацалтзава. Мумкин я ,квез абурун мана чир тахьун,гьавиляй чна исятда абур вуч гафар ят1а килигда, абурун манаяр ачухарда. 4. ЦIийи тарсунин винел кIвалах Гьазур яни куьн махуниз яб гуз? Ак1 ят1а,яб це. Хьана кьван, хьанач кьван са аламатдин хуьр. Ана авай к1валерни аламатдинбур тир. Абурун цларал гьар жуьре кхьинар алай: тарих, эдебият, меденият, чи адетар, ч1ал, чи халкьдин игитар. Ина яшамиш жезвайбурни лезгияр тир. Абур дуствилелди яшамиш жезвай, чпин адетар хуьзвай, халкьдин тарих несилрилай несилрал агакьарзавай,эдебият ва меденият вилик тухузвай, лезги ч1алал ктабар ,газетар акъудзавай, радиодай, телевиденидай хайи ч1алал рахазвай, Лезги театрдин сегьнедилай халкьдин тарихдикай, адетар хуьникай, игит рухвайрикай сегьнеяр къалурзавай. Амма виридалайни гуьрчег к1вал хуьруьн юкьни-юкьвал алай. Адал еке гьарфаралди «Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас кхьенвай». (слайд 6) Хабар никай, хабар хуьре яшамиш жезвай гъвеч1и гада Камалакай. Ам гъвеч1ид тирт1ани, адаз вичиз вири чириз к1андай. Гьелбетда, адаз и к1валин къене вуч ават1а фадлай чириз к1анзавай. Амма и к1вализ гьахьайбуруз суалар гузва лагьайла, ам гьар сеферда кьулухъ жедай. Эхирни-эхир са юкъуз Камал к1вачин хьана аниз физ. К1валин патав атана рак ахъайиз к1ан хьайи Камалаз ихьтин гафар акуна: «Жаваб це- рехъ ачух я». К1аникни ихьтин суал квай: «Ваз дидед ч1алакай гьихьтин мисалар чида?» (слайдар 7- 8) Гзаф фикирна Камала, амма рик1ел гьич садни хквезвачир. Ша,балаяр, чна адаз куьмек гун. -Квез чизвани дидед ч1алакай мисалар? Нивай лугьуз жеда? Суалдиз жаваб гана, акваз-акваз рак ачух хьана. Чи куьмекдалди Камал къене гьахьна. Инани аламат жедай крар т1имил авачир. Гада мягьтел хьана кьуд патаз килигзавай. Къене са шумуд рак авай. Анални : «Гьиниз фейит1ани, ви чирвилер артух жеда».(слайд9) Кьил ч1угуна гьахьна Камал сад лагьай к1вализ. «Шииратдин кимел дидед ч1алакай»-к1елна Камала. (слайдар 10-12)Кьуд пата шаиррин суьретар,абуру хайи ч1алакай кхьенвай шиирар авай. -Ибур квез чидай шаирар яни? Камал нубатдин суалдихъ къекъвезвай. амани гьанал кхьена алай : «Ваз дидед ч1алакай кхьенвай гьи шиирар чида? Абур
хуралай лагь». Гила хьайит1ани Камала жаваб гудат1а? Аквар гьаларай, ам мад хиялри тухвана,жаваб гуз жезвач. -Куьмек гудани чна адаз,балаяр? -Пагь,еке к1валах хьана, шиир чир тахьурай ман, амай шейэр заз вири чизвайди я ,- лагьана, гадади муькуь к1валин рак ахъайна. «Жавабар гуз гьазур яни?» кхьенвай кьвед лагьай к1вале. (слайдар 13-17) Мад зегьле фена гададин. 1. 21-февраль вуч югъ ? 2. Дидед чIалакай вуна вуч лугьузва? «Айибар хьана, аквар гьаларай, заз затIни чизвач. К1вализ гьи чин алаз хъфида?»-лагьана Камала. «ЧизвачтIа, чIалакай презентация къалурда!»-кхьенвай анал. И гафар акурла, гададиз са т1имил регьят хьана. - Къала килигин кван. Ам вуч зат1 ят1а,- фикирна Камала. (Приложение№3) Презентациядиз килигна, рази хьайи гада гуьгъуьнин к1вализ гьахьна. «Ц1ийи лезгийрин» ч1алар кхьенвай пуд лагьай к1валин цлал. «Эгер сегьнедиз килигиз к1анзават1а, т1уб илис»(слайд 18-21) (Приложение №4) - Вучиз килигиз к1ан жедач кьван, к1анзава заз,- лагьана, Камала кропкадал т1уб илисна. - И к1вал заз хуш хьана, ина зун к1еве тунач. Килигин, кьуд лагьай к1вале вуч ават1а. Гуьгъуьнин к1валин рак ахъайнамазни, Камал ана садни ваъ, пуд суалди вилив хуьзвай. Гададин гила михьиз зегьле фена. - Чна адаз куьмек гуда. Яни,балаяр? (слайдар 22-24) - Уф, аялрин куьмек хьаначирт1а, инай акъатдайди тушир. Яраб и амай к1вале вуч ават1а? Гьахьна ам кич1ез-кич1ез вад лагьай к1вализ. Гададиз михьиз регъуь хьанвай вичивай са суалдизни жаваб гуз хьанач лугьуз. Ина адаз зурба суьретар акуна. Гьелбетда, адаз нубатдин суални гьазурнавай . Килигин кван чунни ам вуч суал ят1а? «Ибур вужар я?»(слайдар 25-26) - Белки ,аялар, квевай и суалдиз жаваб гуз жедат1а? И суалдизни завай жаваб гуз хьанач. Вири четин суалар я. Хъфида зун инай,- лагьана, гада к1валяй экъеч1на. Акъваз кван, инал алайди вуч ят1а? «Зун ахъая» гафар кхьенвай сандух акурла, гададиз тадиз ам ахъайиз к1ан жеда, амма мад анай вичиз тийижир суал гуз кич1ела , ам кьве рик1ин хьанвай: ахъайдани, ахъайдачни. Гзаф фикирна гадади, «хьайиди хьуй» лагьана, ада сандух ахъайна.(слайдар 27-28) «Алирза Саидован «Зи лезги ч1ал»яб це!»-кхьенвай ана. - Шиирдиз яб тагана вучиз хъфида кьван. Яб гуда за,белки артухан са зат1 чир жен заз. Ик1 лагьана,гадади ам кутуна. (Приложение №5) Шиирдиз яб гайидалай кьулухъ гада ихьтин фикирдал атана: -Заз вири чир хьана!-хвеши хьанвай Камалаз 5.Тарс мягькемарун. (слайдар 29-31) - Гила заз дидед ч1алакай гзаф чирвилер хьана. Сад лагьайди, а ч1алал рахана к1анзавайди; кьвед лагьайди, ч1ал харчи тавуна к1анзавайди; пуд лагьайди, ч1ал хвена к1анзавайди; кьуд лагьайди, дидед ч1алаз вафалу хьана к1анзавайди. Ик1 лагьана, Камал, вичиз акур ва ван хьайи гафарикай фикирар ийиз-ийиз, хвешила к1вализ рекье гьатна. Ам гьана амаз, чунни классдиз хтана.
- Камалан чирвилер артух хьана. Ада хайи ч1алакай вичин фикирарни лагьана. Ша килигин кван, квез гьихьтин фикирар хьанат1а, махуниз яб гайила. - Камалан чирвилер артух хьана. Куь чирвилер артух хьанани ? Ахтармишиз к1анзава заз. - 21-февралдиз гьи сувар кьиле тухузва? Дидед ч1алакай квез гьихьтин мисалар чизвай ? «Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас» гафарин гъавурда куьн гьик1 акьазва? Шаирдин эвер гун.(Сажидин Саидгьасанова аялриз ийизвай суьгьбет. Приложение №6) 6. Нетижаяр кьун, къиметар эцигун. 7. К1валин к1валах. «Дидед ч1алакай зи фикирар» т1вар гана газетдиз ракъурдай макъала кхьин.
6-классда лезги ч1алай ачух тарсунин план-конспект.
Тема: Прилагательнияр.
Метлебар: прилагательнидикай авай чирвилер деринарун; предложенийра абур тайинариз вердишарун; предложенида прилагательнидин везифа ачухарун; аялрин ч1ал гегьеншарун. Тадаракар: лезги ч1алан ктаб, тетрадар, таблица карточкаяр. Тарсунин финиф. I. Тарс тешкилун. II. К1валин к1валах ахтармишун. Тетрадар дегишарун. III. Алатай материалдин винел к1валах. Къугъун "X" ва "О".
Тариф 1
Существительное
разбор авун 2
Существительния
р арадиз атун 9
Существительни
яр падежриз
дегиш хьунин
жуьреяр 8
Гаф падежриз
дегишарун
3
Предложение
синтаксисдин
разбор авун 7
Падежар 6
Предложенида
авай
существительнийр
ин падеж ва
кьадар тайинарун
4
Существительнид
ин
синтаксисдин
везифа 5
1
2
9
8
3
7
6
4
5
1. Существительное квез лугьуда? 2. Пакаман
шагьварди
ванер гьарнихъ тухвана. 3.
Акьул
гаф вири падежриз дегишара. 4. Тамам кьве варз гададикай дагълара к1елербан хьана. 5.Предложенида сущ-ди гьи везифа кьиле тухуда? 6. Вири падежар суаларни галаз лагь. 7. Ганвай предложение синтаксисдин разбор ая. 8. Сущ-яр падежриз дегиш хьунин шумуд жуьре ава? 9. Сущ-яр гьик1 арадиз къвезва?
IV. Ц1ийи материалдин винел к1валах. 1) Хкягъунин диктант. (ганвай гафарикай сущ-яр жагъурна, кхьихь) Вик1егь, вац1ар, тухун, къуьл, хъсан, к1вач, багьа, цуьквер хуьн, ктаб, дуствал, хуьруьнви, ч1ал, кьуьд, ятар. 2) Гафарин диктант. ( винидихъ кхьей сущ-рив кьадай прилагательнияр кухтуна, ибараяр арадиз гъваш.) Дерин, михьи, гуьрчег, ц1ийи, эрч1и, мягькем, хъсан, мекьи, лезги, рагъул. 3) Прилагательнидин синтаксисдин везифа. Чна четин тапшуругъар кхьена. Къе куьчеда мекьи жеда. Ч1ехида гъвеч1ибуруз акьулар гузва. 4) Ктабдин винел к1валах. 122-тапш.(хур.), 123-тапш.(кхьиз) 5) Яратмишунин к1валах. 1. Къугъун "Почтальонар" (чкайрал алай аялриз сущ-яр алай карточкаяр пайда, пуд аялди- почтальонри прилагательнияр алай карточкаяр абур кьадай сущ-рив агакьарда) 2.Яргъирушак шумуд прил-ое кват1а кхьихь. 3. Ганвай гафуна шумуд прил-ое ава?( инсанвал) V. Ц1ийи тарс мягькемарун. 1. Ганвай шикилриз 10 кьадай ва 10 кьан тийидай прил- ое лагь. 2. Къугъун "Предмет адан лишанралди тайинара". 1. Як яруди, к1арабар ч1улавди.(къарпуз, цилер) 2. Лацу к1вале авайди, хъипи ипек алайди, к1уфни гъвеч1и са риб я. (циц1иб) 3. Лацу ч1урал ч1улав нехир.(кхьинар) 4. Вич рехиди, вилер хцибур, сарар ч1ехибур, гьамиша гишинди.(жанавур) 5. Буба туькьуьл, диде к1еви, бала ширин.(хъархъ) -Гьи ч1алан паюникай чун къе тарсуна рахана? -Адаз гьихьтин лишанар хас я? -Прил-дин синтаксисдин везифаяр лагь. Мисалар гъваш. VI. К1валин к1валах. & 29, 125-тапшуругъ (54-чин) VII. Тарсунин нетижаяр кьун, къиметар эцигун.
Сегьнеяр, къугъунар.
Тема: Чи халкьдин къадим сувар.Яран сувар.
Метлеб: Яран суварикай аялриз дерин чирвилер гун; халкьдин адетар к1ан хьун ва абур хуьн. Тадаракар: манияр , Яран паяр, ц1ай . Сегьне "Лезги хизанда Яран сувар" Гьерекат лезги хизанда кьиле физва. Баде вичин хтулрихъ галаз к1вале ацукьнава, ихтилатар ийизва. Къуншидин паб къвезва, эверзава: -Перизат вах, вун к1вале авани, я къунши? -Эхь, эхь, авайди я. Ша к1вализ ,Нурият. -Квез саламалейк, квез суварар мубаракрай. Куь к1вале гьамиша шадвилер хьурай, жедайбур анжах хийирдин к1валахар хьуй! -Чан сагърай, чан къунши. Вун атуй, рагъ атуй. Вазни сувар мубарак хьуй, ви хизандани шадвилер хьурай, берекатар бул
хьуй. Ша ацукь инихъ, вун рак1арал вучиз акъвазнава? Я чан балаяр, Нурият дидедиз ацукьдай чка къалура. -Ша, баде, инал ацукь.(хъуьцуьган вугуда) -Ви свас аквазвач хьи. ам гьина ава? -Ам ц1ун к1вале ава, суварин гьазурвилер аквазва. Мад завай са куьмекни гуз жезвач, михьиз кьуьзуь хьанва. Заз амукьзавайди анжах хтулрихъ галаз суьгьбетар авун я.Гьак1 яни, бадедин цуьквер? -Вуна ак1 вучиз лугьузва, я баде? Чаз вунни гзаф к1анзавайди я, ви суьгьбетарни. -Вуув, беябур хьана. Сувар мубаракиз атанвай мугьмандин вилик са зат1ни квач. Селимат, я чан свас, чаз мугьманар ава, чаз суварин суфра къурмиша. -Исятда, диде. Квез суварар мубаракрай, Нурият хала. -Чан сагърай, чан руш, вазни мубарак хьуй. -Баде, чан баде, чаз Яран суварикай ихтилатар ая ман. -Ун ее, чан баде, ваз минет хьуй, вуна хъсан ихтилатар ийидайди я. -Хьурай, чан бадедин къветер, куь хатур завай хаз жедани? Анжах заз са шарт1 ава, куьне авуна к1анзавай са к1валах. -Ам вуч к1валах я,баде? -Куьне заз Яракай квез чидай шиирар лугьуда? -Башуьте, баде, ам чи гъиляй к1валах я. (аялри Яран суварикай шиирар к1елда) -Гила куь нубат я ,бадеяр. -Гила чун рази я, чан балаяр. -Яран сувар ва адан адетар зи рикIел гъвечIи чIавалай лап хъсандиз алама. Ата бубайрилай чаз багьа ирс яз атанвай Яран сувар къведалди, гьар са чими рагъ авай йикъакай менфят къачуна, чун, аялар, яран кьалар кIватIиз чуьлдиз фидай, кьаларикайни гзаф типIихарни кьадатIа лугьуз, аялри гьуьжетар кьадай. КIвалерин къавал руг алайди тир. Кьаларин типIихар къавал акъуддай, Яран суварин юкъуз абуруз цIай ядай ва къавун 4 пипIел 4 вагьрамдал палдумар (куьгьне пекер) алкIурна, цIай ядай. - Аялри «гьурра!» лугьуз, цIалай хкадардай. Яран суварин югъ атайла мягьледа авай рушар, гадаяр вири санал кIватI хьана «Яран паяр це!» лугьуз, гьар са кIвале къекъведай. Бадейри аялриз чпи кьурурнавай хутар, пIинияр, кIерецар ва яру ранг янавай какаярни гудай. Аялриз акьван шад жедай хьи, абуру суварин паяр виридаз сад хьиз пайдай. - Яран суварин йифиз тIямлу хуьрекар гьазурдай ва 7 кIвализ пайдай. КIвале лагьайтIа, Яран сувариз афарар, хъчадин пич1екар гьазурдай, яни Яран юкъуз хъчарикай гьазурнавай 8 пич1ек тIуьна кIанда лугьудай. Пакадин юкъуз, фад хьиз къарагъна, жегьил рушари, сусари ихьтин гафар лугьуз, гьаятар, къавар еке верхи кулуналди шткидай: «КIвале авай шар-пепе гьуьлуьз фирай, гьуьле авай мал-хазина кIвализ атурай!». - Яран сувар алукьдалди марфар къвайила, яшлу инсанриз шад жедай, абуру лугьудай: «Чиле векь, никIе къуьл, тарарал емишар бул, яшайиш хъсанди жеда». Эгер Яраз ва Яралай гуьгъуьниз марфар къваз хьайитIа, абуру лугьудай: «Яраз яру къван кьежин тавурай. Лияр кIватIал хкаж жеда». Яни малариз векь я кIваляй, я чуьлдай жагъидач, малар гишила рекьида". -Вахтар, адетар дегиш хьанва. Алай вахтунда суварин цIаяр гьар са куьчеда, майданрал машинрин куьгьне чархар, кIарасар кIватIна хъийизва. Шадвилер, виликрай хьиз, къенин йикъарани ийизва. -Эхь, Яран сувар – им халкьдин къадим, рикI алай суваррикай сад я.
-Я къарияр, куьне гьикьван махар ахъайдайди я, югъ няни жезва , ц1аяр акъудна к1анзавайди я. Нурият, суварар мубаракрай! -Чан сагърай, вазни мубарак хьуй. Зун хъфида,Перизат, мад фидай чкаяр ава. -Валай аллагь рази хьуй, чан вах.Ви рик1 шад хьуй чун саймишай. Вув, зун михьиз хибри хьанва , бес мугьмандиз суварин паяр гудачни? Я Селимат, Нурият халадиз паяр це. -Исятда, диде. -Сагърай мад. -Сагърай. -Гьан, гадаяр, къалурин чна дидедиз гьихьтин ц1аяр хъийидайди ят1а. -Бес куь шемер гьинва? Квез авайди гьа и ц1ай яни? - Ваъ, я чан баде,чна гьар садаз са шемни гьазурнавайди я, еке ц1айни. -Аферин , чан дидедин балаяр. -Гьан, кьуьзуьд, башламиша кван вуна ц1алай хкадариз, ви гунагьарни азарар ц1уз хьурай. - Завай ц1алай хкадариз жезмайди яни ?( гьак1 лугьузват1ани ада хкадарзава) -Зун агъуз зи гунагьар виниз. -Зун виниз- зи азарар ц1уз. -Гьан кван ,гадаяр, гила куь нубат я. -Рагъ хьиз экуь хьуй, Ц1ай хьиз чими хьуй. Фейиди эме хьуй, Атайди ими хьуй. Рагъ чиди, ц1ай куьди.(са аялди) Суварар мубаракиз, чантаяр вегьез аялар къвезва. -Рак1ар, дак1ар гатана, Яран сувар атана. Яран сувар ваз хьурай, Адан паяр заз хьурай. -Къацу гатфар фад хьурай Яргъал рекьер ат1ана, Яран сувар ваз хьурай, Адан паяр заз хьурай. (Бадеди аялриз паяр гузва, алхишар ийизва)
Етим Эминан уьмуьрдай сегьнеяр
1-перде (Эминан к1вал. Халичадал ацукьна Туьквезбана хразва. Эмин к1вализ хквезва.) - Ваз нисинин хийирар, Туьквезбан. -Абат хийирар,Эмин. Ваз вуч хабарар ава? Вун заз са т1имил сефил яз аквазва хьи? -Зал еке къуллугъ тапшурмишнава: кьуд хуьруьн къази хьанва закай. Ихьтин адалат авачир девирда кьуд хуьруьн къазивал авун пара четин я, им зарафат к1валах туш. -Хажалатар ийимир,Эмин. Вун регьимлу, дуьзвал гвай инсан я. Ихьтин къилихар авай вавай къазивал ийиз жедачни?
(Рак гатада) -Ингье, арза гваз са кас атай хьтин я. Алад,Туьквезбан, рак ахъая.(Эмин столдихъ ацукьда, анал алай чарариз килигда.) -Квез нисинин хийирар хьуй, малла Мегьамед-Эмин. Зун Бигер хуьряй атанвайди я. -Абат хийирар, чан вах. Ша, ша, лагь ви дерди вуч ят1а. Ацукь инал. - Зи гъуьл рагьметдиз фенва. Адалай зал агакьун лазим тир ирс вахчунин карда адан мирес Султалиди манийвал гузва. Квез минет хьуй, квекай са чара. Зи аялрин язух ша. Авай мал- девлетни Султалиди вахчурт1а, за етимар гьик1 хуьда, за абуруз вуч гуда?( дишегьли шехьда) -Шехьмир, я вах, шехьуналди са карни туьк1уьдач. За куь хуьруьн къазидиз кагъаз кхьида, ада ваз и карда куьмек гуда. (Эмина кагъаз кхьизва) Ма, чан вах,и кагъаз вуна куь хуьруьн къазидив вахце,Мегьамед- Эмина кхьейди я лагь. Ада ваз куьмек гуда. -Чан сагъ хьуй ви, валай Аллагь рази хьуй зи етимар язух атай. За квез гьамиша дуьаяр к1елда, вири куьн хьтин регьим авай инсанар тирт1а, гьикьван хъсан жедай. Мад куьн сагърай, зун хъфида.(дишегьли хъфида) -Сагърай, сагърай. Ахлад жуван кар туьк1уьра. (Эмин к1вале текдиз ава. К1вале къекъвез-къекъвез шиир к1елзава.) Садбуру садбурал Из ч1уру хиял, Терг ийиз гьалал, Гьарам незава. Хьана пис асир, Гьич тийиз таъсир, Къиметдихъ есир Маса гузава. Фитне ийиз бул, Гьа кар ийиз кьабул, Ик1 бес зи акьул Лап зай жезава. И кардин делил, Лук1 ийиз зелил, Рик1ни ийиз пехил, Дугъри мез ава. Эй, Етим Эмин, Зайи уна дин, Бес вун дуьньядин Квехъ гелкъвезава. Рак гатазва. -Туьквезбан, рак гатазва. Мад са кесиб кас атанвай хьтинди я. (Туьквезбана рак ахъайзава ва к1вализ гзаф дамах гвай итим гьахьзава) -Саламалейкум, гьуьрметлу Мегьамед-Эмин.
-Ваалейкумсалам , стха. Ша ацукь, хийир хабар, куьн акъатна хьи ? вуч дердиди гъана куьн зи к1вализ? - Хийир я,зун квел са меслят ийида лагьана, атанвайди я. -Хийир ят1а, лап хъсан я. Яраб ам гьихьтин меслят ят1а, квез завай к1анзавайди? -Заз кьвед лагьай паб къачудай фикир ава. Куьне заз гьихьтин меслят къалурзава, им жери кар яни? - Я стха, за вуч лугьун. Зи фикирдалди, им хъсан кар туш. Ви туьк1вей к1вале къияматдин къал жеда, вун эвленмиш хьанвай дишегьлияр бахтсуз жеда. Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьньядал, Хьайит1а, адан к1вале агьузар жеди. Виш агъзур йис хьайит1ани ачух дуьньядал, Гьар са ч1авуз адан гуьгьуьл дар жеди. Дишегьлидихъ жериди туш адалат. Акьул гуз жеч, гьикьван хьайт1ан гьавалат, Рекьидалди алат тийир хажалат Ви далудал к1еви мягькем пар жеди. (Атанвай итим к1вачел къарагъда, адаз гзаф хъел атанва.) -Зун квекай пара бейкеф я. Квел са меслят ийиз атайла, куьне заз гада-гуьдуьйриз ийидай ихтилатар авуна. Зун квелай нарази я, и кар за ик1 тадач. Исятда зун инлай квелай арза гуз фида, гьуьрметлу къази я вичивай хьайит1а.(хъел кваз рак гелячна,хъфида) -Я Эмин, ина авайди вуч гьарай-эвер я? Куь арада вуч хьана? -Са зат1ни, Туьквезбан. Авачир акьул гуналди зун гзаф тахсирлу хьана. За гайи меслят хуш тахьай мугьман закай бейкеф яз хъфена. -Хажалатармир,Эмин. Вуна адан намусдик хк1адай гаф лагьанач хьи? -Гьелбетда, ваъ. Ам К1ирийрин хуьряй я. Ада тадиз фена зи т1варун стхадиз арза ийида, ам адан хванахва я. Гьелбетда, амани вичин хванахвадин арзадиз жаваб жагъуриз гьа гила-мад къведа.(рак гатада) -За гьик1 лагьанай ваз. Алад, рак ахъая, гьинавачт1ани атанвайди Мегьамед-Эмин я. -Саламалейкум, стха. -Ваалейкумсалам,стха. Вун атуй, рагъ атуй. Туьквезбан, чи гьуьрметлу мугьмандиз са дадлу хуьрек гьазура. -Лагь кван, т1варун стха, гьик1 ят1а ви кефияр, ви гъвеч1и- ч1ехи? Вуч хабарар ава куь патара? - Хъсан я, шукур хьуй Аллагьдиз, вири сагъ-саламат я. Хабарарни авачиз туш. Амма зун иниз атунин себеб вуч ят1а, вуна шак авуна,заз чиз. Зи хванахва валай пара нарази яз рахазвай. Вуна вич бейкефарна лугьузва. Вун, Эмин, заз сабурлу итим яз чида. Вуна адаз вуч лагьана? -Я стха, ви хванахва кьвед лагьай паб гъидай меслят ийиз атанвай. Зани адаз адан к1вале жедай гьалдикай лагьайла, ам бейкеф хьана.(Эмина «Т1варун стхадиз» шиирдай кьве бенд к1елда) -Гьелбетда,Эмин стха, зунни а кардин терефдар туш. Амма Асланбег девлетлу кас я, адаз гзаф чирхчирар ава, гьавиляй ам валай арза гваз ч1ехи къазидин патав фин мумкин я. За гьеле ам са жуьре секинар авуна, чидач ман, ам секиндиз акъваздайбурукай ят1а. - Чан сагърай ви. Я руш, къе ви хуьрек гьазур хьаначни?
-Жезва,жезва. -Эмин, вун бейкеф жемир, зун хъфида, мад фидай чкаяр ава. Сагърай куьн. - Сагърай,хзанрини салам-дуьаяр лагь. (Эмин ,мугьман рекье хтуна, фикирар ийиз, к1вале къекъвезва, вичи-вичикди са вуч ят1ани лугьузва.) 2-перде. (Азарлу Эмин месел къатканва. Къвалав сефилдиз Туьквезбан ацукьнава.) -Касни амач зи рак1арал къведай. Садазни кесиб кас герек амач. Начагъ стхадин мал-девлет тарашзава стхайри. И инсафсузвилер гьик1 эхда? Низ арза гуда? Никай арха кьада? Етимар хвена, итимар авуна, гила абурукай жуваз душманар хкатна. (Эмина «Бахтсузвал» шиир к1елда.) -Эмин, бес хьуй т1ун, жуваз сабур це. Вуна гьикьван туькьуьл фикирар ийида? Вахъ вафалу веледар ава. Аллагь рази хьайи езнеди чаз куьмекар гузва, чи дердияр агудзава. Рак гатазва. Туьквезбан къецихъ экъеч1зава. - Ам вуж я, Туьквезбан? Зун рик1ел аламай кас ама жал? - Агъамирзе Эфендидилай кагъаз хтанва. (чар вугана, Туьквезбан к1валяй экъеч1зава) -Къала кван, вуч кхьенват1а килигин. Эмина кагъаз к1елна, месин патав эцигна, сефилдиз «Дустариз» шиир к1елзава. Шиир к1елайдалай кьулухъ ада тадиз-тадиз чарчел са вуч ят1ани кхьизва. - Туьквезбан, Туьквезбан, вун гьина ава? Инал ша, тади ая. - Вуч хьана, вак вуч теспача акатна? -Туьквезбан, заз и дуьньдал яшамиш жез т1имил вахт ама. За инал зи кайи рик1яй атанвай ч1алар кхьенва. Ваз минет хьуй, ваз веси хьуй и ч1алар зи хванахва Эмирханав гице. Сурарал зи мейит тухудайла, и шиир к1елиз-к1елиз тухурай.( Туьквезбан, месин патав ацукьна, чарни гъилеваз шехьзава. «Веси» шиир к1елиз-к1елиз перде агал жезва)
"Чирвилер ахтармишин".
Хуьруьг Тагьиран уьмуьр ва яратмишунар.
I.
Шаи
рдин
са
эсер
хура
лай
к1ел
ун.
II. Ам квез чизва,
адакай, гьелбетда,
рик1ел алама.
III. Квез чизвани?
1
.
1
б
.
2.
2б
.
3.
2б
.
4.
2б
.
5.
3б.
6.
3б
.
1
.
2
б
.
2.
3б.
3.
1б.
4.
2б
.
5
.
2
б
.
6
.
3
б
.
IV. Гьар жуьредин
суалар.
V.Дяведин йисарин
литература ва шаир.
5бал
л
1.
1б.
2.
3б
.
3.
1б.
4.
2б
.
5.
2б
.
6
.
3
1.
3б
.
2
.
2
3.
2б
.
4.
1б
.
5.
1б.
6
.
3
б
.
б
.
б
.
Къугъуна кьве командади иштиракзава. Жавабар нубатдалди гузва, суалдиз жаваб гуз тахьайт1а, муькуь командадиз жаваб гудай ихтияр ава. Командадай са векилди шаирдин са эсер хуралай к1елда. Жюриди к1елайбуруз къимет гуда(виридалай еке балл 5 я).
II. Ам квез чизва, адакай, гьелбетда, рик1ел алама.
1.Х. Тагьиран уьмуьрдин йисар (1893-1958) 2. Шаирдин фамилия (Алимов) 3.Х. Тагьира мектебда шумуд класс к1елна? (2класс) 4.Азербайжан пата шаирди вуч к1валахзавай? (къелечидин шак1уртвал) 5. Шаир хайи ватандиз шумуд йисалай хквезва? (20 йисалай) 6. 30-йисарин сифте кьилера Х.Тагьир гьи к1валахал тайинарнай? (лезгийрин гьукуматдин театрдин директорвиле)
III . Квез чизвани?
1. 1943- йисуз гьукуматди шаирдин шаирвилин ва общественный к1валах фикирда кьуна, Х.Тагьираз гьи т1вар ганай? ("Дагъустандин халкьдин шаир") 2. Х.Тагьира гьукуматдин гьихьтин жавабдар везифаяр кьиле тухвана? (ада хейлин йисара хуьруьн Советдин, 1951-йисалай Дагъустандин Верховный Советдин ва 1952-йисалай СССР-дин Верховный Советдин депутат яз к1валахна) 3. Шаирди эдебиятда тахминан гьикьван йисара к1валахна? ( яхц1урни ц1уд йисалай артух) 4. "Лезги шаиррин арада Хуьруьг Тагьир са чип1инин кьакьан я лагьайт1а, зун ягъалмиш туш". Ибур нин гафар я? (С. Сулейманан) 5. Шаирдиз абур гьукуматди кьвед ганвай. ("Зегьметдин яру пайдахдин" кьве орден) 6. Х.Тагьира литературадин к1валахдиз гьи йисалай кьет1ен фикир гуз башламишна ва вичин эсерар гьи газетдиз ракъуриз хьана? (1928-йисалай; "Ц1ийи дуьнья" газетдиз)
IV. Гьар жуьредин суалар.
1."Малла Иса", "Гьавадин пагьливан", "Гъуьгъвезрин хуьр", "Ч1улав къизил" эсеррин жанр гьим я? (поэма) 2. 1934-йис Х.Тагьиран уьмуьрда рик1елай тефидай йис хьанай. Вучиз? ( а йисуз шаир С.Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш хьанай ва ада Х.Тагьиран яратмишунриз еке къимет гузва) 3. Ви гуьрчегвал садахъни жеч Чан зи хайи диде Ватан. Еке чуьллер галаз гегьенш, Мадни хьурай вун авадан. Гьи шиирдай къачунвай ц1арар я? ("Ватан") 4. Шаирди Къияс Межидовахъ галаз кхьей тамашадин т1вар? ("Ашукь Саид") 5. Ганвай эсеррикай сатирадин эсерар къалура: "Балашан зиянкар кац", "Жанавурдикайни чакъалдикай хкет", "Малла Иса", "Гатун югъ", "Гуьзелвал вуча". 6.Шаирдин эсеррин т1варар тайинара (акси манаяр): 1. Сифте кьилиз килигмир ("Эхирдиз килиг") 2. Гъурбат ("Ватан") 3. Пис я ("Хъсан я") 4. Туькьуьл-туькьуьл ("Ширин- ширин") 5.Балашан хийирлу киц1 ("Балашан зиянкар кац")
V. Дяведин йисарин литература ва шаир.
1. 1943-йисуз шаирдин ватанпересвилин ва маса эсерар авай ктаб чапдай акъатна. Адан т1вар гьик1 я? ("Шаирдин сес") 2. Хуьруьг Тагьира Ватандин Ч1ехи дяведа иштиракай кьве лезги игитдикай эсерар яратмишнай. Игитрин т1варар. (Валентин Эмиров, Гьасрет Алиев) 3.8-классда к1елзавай Хуьруьг Тагьиран эсердин т1вар. Ам низ бахшнава?( "Гьавадин пагьливан", Валентин Эмироваз) 4.И темадиз талукьарнавай са шумуд шиирдин т1вар яхъ. ( "Бубадин тапшуругъ", "Стхадин тапшуругъ", "Лянет", "Душмандин фикирар", "Мусибат", "Гитлер вуж я?", "Гурхана", "Гьайиф Нальчик") 5. Валентин Эмиров вуж тир?( летчик)
6. 1943-йисуз Х.Тагьир писателрин делегациядин член яз гьиниз фенай?( Кеферпатан Къавкъаздиз, Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз) Нетижаяр кьун, къугъун акьалт1арун.
Къугъун"БРЕЙН-РИНГ"
Метлеб: лезги ч1алай аялриз авай чирвилер ахтармишун; ч1ал гегьеншарун. Тадаракар: эмблемаяр, карточкаяр,доска. Къугъунин финиф. Къе чи кабинетда пуд команда гуьруьшмиш жезва. Гьуьрметлу дустар, буюр Лезги ч1алан вилаятдиз! Чи къугъунин девиз:"Лезги ч1ал дериндай чира!" Къугъунин къайдаяр: суал гайила, ни фад гъил хкажайт1а, гьа командади жаваб гузва. Жаваб гьазуриз са декьикьа гузва.Гьи командади гзаф баллар къазанмишайт1а, гьам гъалиб жеда. Чкадилай гьарайдач(командадин балл ат1уда). 1.Ша чун командайрихъ галаз таниш жен.(командайри чпин девизар лугьузва, иштиракчийрин т1варар кьазва) 2.Къугъуниз гьазур жен(разминка). Гьар са командадиз 5 суал гузва,гайи жавабрай абуруз сифтегьан баллар жезва. Гьар суалдай са балл гузва.
1-к.
1.Сесерикай чирвал гудай илим.(фонетика) 2.Актив падеж квачиз,амай вири падежрин суалриз жаваб гузвай кьвед лагьай дережадин член.(дополнение) 3.Кьвед лагьай дережадин членар авачир предложенийриз гьик1 лугьуда?(гегьенш тушир предложенияр) 4. Акси манаяр авай гафар.(антонимар) 5. Синтаксисдин уьлчмеяр.(ибара ва предложение)
2-к.
1.Ч1ала пайда жезвай гафар.(неологизмаяр) 2. Препинанидин лишанар эцигун чирзавай илимдин хел. (пунктуация) 3.Гьи? гьихьтин? суалриз жаваб гузвай кьвед лагьай дережадин член.(определение) 4.Кьве дувул авай гафариз гьик1 лугьуда?(сложный гафар) 5. Лексикади вуч чирзава?(ч1ала авай гафарин состав, гафарин кьет1енвилер)
3-к.
1. Гьина? мус? вучиз? суалриз жаваб гудай кьвед лагьай дережадин член гьим я?(обстоятельство) 2.Тайин тир са чкадин агьалийри ишлемишзавай гафариз гьихьтин гафар лугьуда?(нугъатдин гафар) 3.Гафар дуьз кхьинин къайдаяр чирдай илимдин хел. (орфография) 4. Сесерал гьалтайла мукьва, мана-метлебдиз чара гафар. (омонимар) 5. Лезги ч1ала шумуд падеж ава?(18) 1-тур. Гьар са дуьз жавабдай са балл гуда. 1.Предложенидин сифте кьиле препинанидин гьи лишанар эцигда?(пуд точка, тире, кавычкаяр) 2.Лезги ч1ала эхирралди девлетлу падеж.(актив) 3.Гафар дегиш хьунин къайдаяр ва такьатар чирдай илимдиз вуч лугьуда?(морфология) 4.Лезги алфавитда шумуд гьарф ава?(45) 5.Сесерал гьалтайла чара, мана- метлебдиз мукьва гафариз вуч лугьуда?(синонимар) 6.Наречияр гьик1 дегиш жеда?(наречие дегиш жедай ч1алан пай туш) 7.
ь
лишанди гьи сес къалурзава?(ада сес къалурзавач) 8. Гьаятда кали гьарайзава. Гъвеч1и аялди дидедивай хабар кьазва :"Ам вуж я гьарайзавайди?" Гъалат1 къалура.(вуч я лагьана к1анда) 9.Са гафуналди лагь: Ватан к1андай кас(ватанперес) 10. Халкьдин сивин яратмишунриз урус ч1алал гьик1 лугьуда? (устное народное творчество, фольклор)
2-тур.
Гьар са дуьз жавабдай 3 балл гуда. 1.
Дуствал
гафуникай сада 180 гаф туьк1уьрна. Куьне са декьикьада шумуд гаф туьк1уьрда?
2.Руша вичин т1варц1е авай гьарфар алфавитда абурун къайдадин рекъемралди(цифрайралди) дегишарайла,адаз 42911818 число хьана. Рушан т1вар чира.(Гуьзел) 3.Са гьарфунилай башламишзавай гафар квай гегьенш предложенияр туьк1уьра ( вахт 5 декьикьа)
К, Г, Б.
4. Ганвай гафарикай фразеологизмаяр к1ват1: Кьамир рик1 руг ягъун руфун ацукьун гъил цаварай фин к1вачер цик кутун вилериз кьун кьил 5. Ам хтунал вири шад я: гъвеч1идини, ч1ехидини. Сифтедай ам кхьена ракъурдай,гила смс хквезва. Адай чаз чи мукьва- кьилияр, ярар-дустар гьик1 ават1а чир жеда. Ам вуч я?(кагъаз) 6.Кагъазда авай гъалат1ар туьк1уьр хъия. Салам Мика! Вуна вушзава? Зу хъсанза, читин тарсар к1елиз к1анзвач амма ийер шейер алук1ун зи пеше хьанва. Падругайарни ава чипиз модные рушар хьиз. Мад зи хабарар куьтяхь хьана. Ви жаваб гуьзетзава. Ви падруга Ася.
Капитанрин гьуьжет.
Ни гзаф гафар туьк1уьрда?
Ганвай гафуникай жезмай кьван гзаф
существительнияр
туьк1уьрун.
Савадлувал
Тамашачийриз суалар.
1.Кьеле
ч1
турт1а, вуч жеда?(кьелеч1) 2. Кьве итимдин т1варц1икай ибарат хьанвай дишегьлидин т1вар.(Султанагъа) 3. Пуд т1варц1иэвездикай хьанвай рушан т1вар.(Назани) С.Сулейманан шиирдин т1вар. 4. Эхир галудайла амукьзавай пай?(диб)
Нетижаяр кьун, гъалиб хьайибур тайинарун.
В раздел основное общее образование